Шығармалар ✍️

Ислам және феминизм:әлеуметтік және құқықтық аспектілері

 Исламдық қоғамдардағы әйелдер құқығы үшін күрестің ұзақ тарихы бар. Құран әйелдерге Исламға дейінгі Арабиядағы құқықтармен салыстырғанда біршама кең құқықтар берді. Дегенмен, көптеген неомодернистік авторлар дұрыс атап өткендей, Құран нұсқаулары әрдайым сақталмады. Нәтижесінде исламға дейінгі Арабияға тән патриархат пен мизогиния (мисогиния) кейінгі исламдық қоғамдарда да өмір сүруін жалғастырды. Бірқатар ортағасырлық ойшылдар (Ибн Араби, Ибн Рушд, т.б.) феминистік көзқарасқа жақын көзқарастарды білдіргенімен, олар мұсылмандар арасында танымал бола алмады. Тіпті ортағасырлық исламдық қоғамдардағы мұсылман әйелінің ұстанымы сол кездегі еуропалық, үнділік және басқа өркениеттердегі әйелдердің ұстанымынан айтарлықтай ерекшеленетінін ескерсек [3, б. 185-194], соған қарамастан, исламға дейінгі мисогиния дәстүрі мұсылмандардың санасында терең тамыр жайып, исламмен қате пікірде араласып кеткенін айтуға болады.

Исламдағы әйел құқығы үшін күрес туы 19 ғасырда тігілді. Соңғы ғасырларда Құран тәпсіріне алғаш қадам басқан әйел парсы ақыны Тахири болды [4, б. 185-201]. Ғасырдың ең соңында, 1899 жылы мысырлық заңгер Қасым Амин «Әйелдердің азаттығы» кітабын басып шығарды [5]. Ол әйелдер құқығы туралы айтқан алғашқы мысырлық болды; және оның сынының объектілері көп әйел алу, міндетті түрде бетперде кию (никаб және хиджаб), сондай-ақ қоғамдық өмірде әйелдерді қорлау болды. Амин бұл амалдар шын мәнінде исламдық емес және Ислам рухына қайшы деп есептеді. Оның жұмысы бүкіл Ислам әлеміндегі әйелдердің қоғамдық және саяси қозғалыстарына орасан зор әсер етті.

Исламдағы әйелдің мәртебесін қайта қарастыру қажеттілігі туралы осы тақырыпта бірқатар мақалалары бар Мұхаммед Абдо да бірнеше рет айтқан [7, б. 104-111]. Абдо мен Әминнің ықпалымен орыс теологы Мұса Бигиевтің «Әйел Құран Кәрімнің қасиетті аяттары аясында» (1933) іргелі еңбегі жазылды [8]. Бұл еңбегінде Бигиев өз заманындағы мұсылман қоғамдарының мизогинистік әдет-ғұрыптарын сынап, өзі «радикал» деп анықтаған, бірақ сонымен бірге «Құранға сәйкес келетін әйелдердің мәртебесін қайта қарауға қатысты бірқатар идеяларды айтты. ». Ресей мұсылмандарының ағартушысы Ризаетдин Фахретдин де мұсылман әйелдерінің эмансипацияға үміттенгені туралы жазған. Орталық Діни Басқарманың мүфтиі. Оның араб, парсы, түркі мәдениетінде ерекше із қалдырған әйелдердің өмірбаянына арналған «Мәшүр хатыннар» («Әйгілі әйелдер») шығармасы орыс тіліне аударылды.

Египеттік феминистер жақсы білімді болды. Малак Хифни Насиф пен Набауия Мұса Бастауыш және Орташа Дипломдарын алды, Мұса да Жоғары Дипломға ие болды. Олар ағылшын тілі мен араб тілі мұғалімдерінен сабақ алды. Шарави француз және басқа еуропалық мұғалімдермен үйде оқыды. Мысырлық феминистерге жақын атақты ливандық Назира Зайн ад-Дин әкесінен білім алған, ол алим болған. 1928 жылы Бейрутта «Жалаң және жамылғы» [9] кітабын басып шығарды, онда ол бетті жабуға (никабқа), жынысты бөлуге және әйелдерді оқшаулауға қарсы көптеген діни дәлелдер келтірді. Ол бастапқыда қатты сынғаа ұшырап, бір жылдан кейін «Жас қыз және шейхтер» [10] кітабы түрінде сынға егжей-тегжейлі жауап дайындады.

Сонымен, исламдық феминизмнің дамуының алғашқы кезеңі исламдық ойдың реформаторлық ағымымен тығыз байланысты болды. Ертедегі феминизм ерлер мен әйелдердің тең құқықтарына қол жеткізу мақсатымен, сондай-ақ «исламдық модернизацияның» өзіндік үлгісін қалыптастырумен сипатталады. Көптеген сыншылар бұл үрдісті Батыс ықпалының нәтижесі ретінде қарастырғанымен, мұндай көзқарасты тым таяз деп санау керек .

Ислам феминизмі дамуының қазіргі кезеңі, оның басталуы шамамен 1950-ші жылдарға жатады, исламтану саласындағы прогреспен және әйелдердің жан-жақты білім алуының жаңа мүмкіндіктерімен байланысты алғашқы кезеңнен сапалық жағынан ерекшеленеді.Қазіргі ислам феминизмінің өкілдері (негізінен ғылыми дәрежесі бар жоғары білімді мұсылман әйелдері) тарихи, лингвистикалық, герменевтикалық, әдеби сын, деконструктивистік, семиотикалық және истористік методологияның синтезін қолдана отырып, қасиетті дереккөздердің өзіндік интерпретацияларын жасайды; басқаша айтқанда, олар ижтихадты жаңа «әйелдік» көзқарастары арқылы ашылған жаңа шекараларға дейін кеңейтуге тырысады.

Феминизм дамуының қазіргі кезеңінің басын Құранның іргелі герменевтикасын қабылдаған тарихтағы екінші әйел Бинт аш-Шати лақап атпен жазған Айша Абд ар-Рахман салды. Ол 1959 жылы өзінің танымал кітаптарын шығара бастады; бұл кітаптар негізінен ерте ислам әйелдерінің өмірбаянына, оның ішінде Пайғамбардың анасы, әйелдері мен қыздары, сондай-ақ әдеби сынға арналған [12, б. 51-66; 13]. 1980 жылдары Марокколық зерттеуші Фатима Мернисси хадистерді жан-жақты талдап, нәтижесінде ислам қоғамдарында жалған хадистер мен сенімді деп саналатын, бірақ анық көрінетін мизогинистік хадистердің танымал болуына байланысты көп ғасырлар бойы мизогиния қалыптасқанын көрсете алды. Құранға қайшы келеді. Ол өз жұмысын француз тілінде Le harem politique (1987) деген атпен басып шығарды, ол кейінірек ағылшын тіліне аударылды.

Осы авторлар мен еңбектерден бөлек, 2015 жылы бір топ мұсылмандар – белсенділер, қоғам қайраткерлері, өнер және мәдениет өкілдері «Реформа декларациясы» деп аталатын жаңарушылдық үшін маңызды құжатқа қол қойғанын айта кеткен жөн. Ол көптеген тақырыптарды қамтиды; және ол басқа нәрселермен қатар әйелдерді сегрегациядан және қысымшылықтан қорғаумен айналысады. Осылайша, декларацияда: «Біз әйелдердің тең құқықтарын, соның ішінде мұрагерлік, куәлік, жұмыс, қозғалыс, жеке құқық, білім және еңбек құқықтарын қолдаймыз. Мешітте де, саяси басшылықта да, басшылықта да, жалпы қоғам өмірінің барлық саласында ерлер мен әйелдердің құқықтары тең. Біз сексизм мен мизогинияны жоққа шығарамыз» [20].

Исламдық феминизмнің негізгі ережелерін қысқаша тұжырымдауға тырысайық. Ең алдымен, исламдық феминизм Құранның барлық адамдардың теңдігі қағидасын үйрететіндігінен және әйелдер мен ерлердің теңдігін іс жүзінде жүзеге асыруға патриархалдық идеология кедергі болғандығынан шығады. Біздің дәуірімізге дейінгі 3 ғасырдың аяғында классикалық түрде қалыптасқан ислам құқығы (фикх). Хижри, сол кезеңдегі патриархалдық дүниетаныммен тығыз байланысты болды. Қазіргі шариғат түрлерінің негізінде патриархалдық элементтерді бойына сіңірген ортағасырлық құқықтық үлгі жатыр. Хадис патриархалдық идеялар мен тәжірибелерді жалғастыру құралы ретінде де жиі пайдаланылды. Демек, Исламның негізгі мәтіні Құран феминистік теория үшін басымдық болып табылады (әсіресе Амина Уәдуд, Риффат Хасан және Фатима Насиф үшін) [15; 21]. Дегенмен, барлық феминистер Құранды терең зерттеумен айналыспайды. Көбінесе олардың көзқарасы ортағасырлық шариғат нормаларына түседі (Азиза әл-Хибри, Шахин Сардар Әли) [22, б. 128-144; 23] және хадистер жинақтары (Фатима Мернисси, Хидаят Туксал) [14; 24]. Феминистер классикалық интерпретациялар (және постклассикалық интерпретацияның көпшілігі) ерлердің тәжірибесіне, ерлер мәселелеріне және аудармашылар өмір сүрген патриархалды қоғамдардың жалпы әсеріне негізделгенін атап көрсетеді. Сондықтан Құранға және исламдық діни дәстүрдің басқа да көздеріне әйел көзқарасын (немесе әйел мүддесін ескеретін көзқарасты) қалыптастыру өте қажет.

Жоғарыда келтірілген исламдық феминизмнің  ерекшеліктері іс жүзінде әртүрлі нақты герменевтикалық шешімдерді береді, нәтижесінде нақты теологиялық және құқықтық мәселелер бойынша пікірлер мен ұстанымдардың плюрализмі болады. Бұл мақалада біз бұл пікірлерді зерделеуді міндет етіп қойған жоқпыз, бірақ көрнекі мысал ретінде жетекші ислам феминисті – Амина Уәдудтың хиджаб кию қажеттілігі туралы пікірлерін жинақтауға тырысамыз.

Хиджаб кию мәселесінде Вадуд Арабияда 7 ғ. бай және күшті тайпалардың әйелдері қарапайымдылықты бейнелейтін және сонымен қатар оларды сыртқы еркектердің жағымсыз назарынан қорғайтын бетперде киген. Құран ұяттың қасиетін мойындап, оны үстемдік ету арқылы көрсетеді. Вадудтың пікірінше, бұл қасиеттің белгілі бір контексте көрінісі болған жабу және бөлу емес, қарапайымдылық маңызды [27, б. 44]. Атап айтқанда, Құран аятында:

<ؤا أيها اي قل لاززاجك وبناتك زبممناء اثتؤببئ وبئ غليهن, بن جلاسهن ذبك, أ؂زاجك وبناتك

«Уа, Пайғамбар! Әйелдеріңе, қыздарыңа және мүмін ерлердің әйелдеріне айт, (үйден тыс жерде) жамылғыларын тақсын. Олар оңайырақ танылады (осылайша) және қорланбайды. Алла – Кешірімді, Мейірімді» (33:59)9.

Жоғарыдағы аятта айтылған жамылғы (джилбаб) мұсылман әйелдерін жоғарылатудың бір жолы болған. Нәтижесінде пұтқа табынушы арабтар немесе сенімі онша берік емес мұсылмандар үшін олар исламға дейінгі жахилият әдет-ғұрыптары шеңберінде жыныстық қатынасқа қолжетімді болып саналатын құл әйелдерден бөлініп шықты. Орамал жамылған әйелді көргенде, сол дәуірдегі араб пұтқа табынушы оның көптеген қорғаушылар таба алатынын білген, сондықтан қудалаудан аулақ болған. Осылайша, ақсүйектер өкілдерінен көзге көрінбейтін болып кеткен мұсылман әйелдерінің, оның ішінде құлдардың бетперде киюі өзінің надандығын әлі толық жеңе қоймаған азғын құл иеленуші қоғамда қорғану қажеттілігінен туындады. Сонымен қатар, бұл аят шашты жауып тұратын хиджаб туралы айтылғаны мүлдем анық емес. Ислам феминистері және кейбір басқа неомодернистік ойшылдар атап өткендей, джильбаб туралы біз білетін жалғыз нәрсе - ол кеудені жабуға мүмкіндік берді..

Мұсылмандардың: «феминизм исламға қажет емес, өйткені исламның өзі әйелдерге барлық құқықтарды беріп қойған» деп жазғанын жиі көруге болады. Дегенмен, ислам феминизмнен көп уақыт бұрын пайда болды, бұл мәселелер жай ғана маңызды емес еді. Бұл тұрғыда ислам мүлдем басқа ортадан және басқа құндылықтар парадигмасынан шыққан нәрсе.

Феминистердің объективизацияға, әйел денесін сатуға, зорлық-зомбылыққа қарсы күрес ретіндегі риторикасын исламдық әйелдердің  қолдары анық.

Екінші жағынан, феминистік идеологияға қайшы келетін нақты шариғат тыйымына келгенде не істеу керек? Шариғат тыйымын сынайтын адам қай позициядан - феминистік пе, әлде исламдық па? Және қайда басымдық беру керек? Бұл исламдық феминистердің жазбаларын оқығанда жауап беруге қиын сұрақтар.

Әлемнің әртүрлі аймақтарындағы исламдық қоғамдар әйелдерге қысым көрсету мәселелерімен бетпе-бет келеді. Көбінесе олардың тамыры ислам дінінің өзінен емес, әлі бітпеген көне культтерден жатыр. Менің ойымша, исламдық феминизм белгілі бір дәрежеде дұрыс.Себебі өздерін «ислами» мемлекет деп санап, алайда  әйел адамдарына зорлық-зомбылық, кемсіту көрсететін мемлекеттер де жоқ емес . Сондықтан да болар , адамдар арасында дінімізге деген теріс пікір қалыптасуда.Міне,егер осындай қателіктердің,басынушылықтардың алдын феминизм жоя алатын болса, неге қолдамасқа?Тек бұл қозғалыстың жақсысын үйреніп,жаманынан жиреген жөн деп санаймын.

Сулейман Нургүл Мутанқызы

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Философия және саясаттану факультеті

Дінтану мамандығы

4 –курс

Жетекші: Утебаева Динара