Әңгімелер ✍️

Коммунистік партияның күнбе-күнгі практикалық қызметі оның əдебиетіміз бен өнерімізді өркендету жөніндегі мейірбан ыстық ықласы мен əкелік қалтқысыз қамқорлығын, елімізде тарихи XX– XXII съездерден кейін туған заман тынысын айқын танытып отыр. Партия өнер мен əдебиет қызметкерлеріне халық алдында өтейтін парызын, сол парызды бұлталаң-бұлтақсыз, қалтарыссыз-қалтқысыз, адал өтеудің сара жолын əрқашан нұсқап, көрсетіп беріп келеді. Партия біздің еліміз де əдебиет пен өнер қайраткерлері сəулетті коммунизм сарайын қалап жатқан қаһарман халықтың еңбекшіл ұлы коллективтің мүшелері, жауынгер тобы екендігін, сондықтан да ол бұл ұлы құрылысқа өз кірпішімен жəне кірпіш болғанда ең са- палы кірпішпен ғана бару қажеттігін, мұның өзі, түптеп келгенде, партиялық принциптік мəселе екендігін сан рет атап көрсетті.

Партия бізге принцип дегеннің мəні əр адамның өз басы-

нан шыққан ойларын эгоистікпен қорғаштауы емес, қайта сол ойлардың бəрінің де бір ортақ мүддеге, елімізде коммунизм орнату мүддесіне, марксизм-ленинизм идеясына қызмет етуінің қажеттілігі, қоғамдық мүдденің біріншілігі мен беріктігі екенін түсіндіріп бер- ді. Партиямыздың əдебиет пен өнердің дамуына деген шексіз қамқорлығы өздерін сезімнің, əсердің, интеллектінің адамдарымыз деп санайтын творчсство қауымының əрбір мүшесінің жүрегіне жылылық шұғыласын құятындығы сөзсіз.

Принципшіл сынның небір айқын мысалын біз партияның бүкіл тарихынан, күнбе-күнгі практикалық қызметінен көріп келе жатқандығымыз белгілі. Ешқандай бет-бедел, атақ, аброй, даңқ-да- быра дегенге қараман бұлтарыссыз-бүкпесіз батыл сынау, жоғарыда аталған қоғамдық ортақ мүдденің тұрғысынан сынау үлгісін партиямыздың пленумдары мен съездерінің барлық документтері- нен ерекше айқын көріп отырмыз. Партиялық сын – əділ сын, ал əділ сын қашан да принципшіл. Міне, бұл біздің əдеби сынымыздағы бұлжымас ережеміз, басшылыққа алар қағидамыз болуға тиіс.

Қашан да, қандай мəселеде де партиямыздың қолындағы қуатты кұралы болып келе жатқан сын мен өзара сынды қоғамдық дамудың

қозғаушы күштерінің бірі деп санайтындығымыз да, түптеп кел- генде, оның осы принципшіл берік позициясы мен əділдігінде. Де- мек, əдеби шаруашылығымыздың жай-жапсары сөз болғанда біз əрқашанда мəселеге осы тұрғыдан қарауға тиіспіз.

Тек 1962 жылдың өзінде ғана сын мен əдебиеттану гылымын қоса есептегенде жеті-сегіз кітап дүниеге келіпті. Мұның ішінде Қазақ ССР Ғылым академиясының баспасынан шыққандары да, көркем əдебиет баспасынан шыққандары да бар. Олар: Есмағамбет Ысмайыловтың «Жаңа белеске», Айқын Нұрқатовтың «Идея жəне образ», Қалжан Нұрмахановтың «Дəстүрлі достық», Мүсілім Базарбаевтың «Тамаша дəстүрлер» атты мақалалар жинағы мен Тұрсынбек Кəкішевтің «Октябрь өркені», Мырзабек Дүйсеновтың

«Əдебиеттегі мазмұн мен түрдің бірлігі», Серік Қирабаевтың «Сəкен Сейфуллин» атты монографиялық еңбектсрі т. б. Сонымен қатар əдебиетіміздің жауынгер сын саласына белсене араласқаны үшін М. Қаратаев, Р. Бердібаев, Қ. Нұрмаханов, Ə. Кекілбаев, Қадыр Мырза- лиев, З. Серікқалиев, А. Сүлейменов т. б. бір топ жолдастарды өткен жылғы сыншылар есімдерінен ерекше атай аламыз.

Бір жыл үшін аталған кітаптардың саны азшылық етіп тұрған жоқ. Əрине, бұлардың бəріне жеке-жеке тоқтап, жетістік-кемшілігін ортаға салып жатуға уақыт жетпес еді. Бұл жинақтарға енген мақалалардың бəрі де аталған авторлардың əр тұста жазып, баспасөзде жариялаған, кезінде жұртшылықтан өз бағасын алып, пікірлер тудырған мақа- лалар. Бірақ бəріне ортақ бір жақсы нышанды атап еткен жөн. Ав- торлар жазған дүниелерінің бəрін тықпаламай, кітаптарына белгілі бір тақырыптық бағыт-бағдар беруге тырысыпты. Бұл өте ұтымды қасиет деп қарауымыз керек. Мəселен, Есмағамбст Ысмайыловтың жинағы партиямыздың тарихи XXII съезінің шешімдері мен Про- граммадан туатын міндеттер негізінде əдебиетіміздің əр алуан проблемалық мəселелеріне көбірек көңіл бөлсе, Айқын Нұрқатов кітабының денін қазақ əдебиетінің проза саласындағы жетістік-кем- шіліктерін сөз етуге құрыпты. Ал Қалжан Нұрмахановтың жинағы орыс, украин əдебиеттеріндегі қазақ тақырыбына, бұл əдебиеттердің достығына жəне қазақ əдебиеті шығармаларының орыс тіліндегі кейбір аудармаларына арналған мақалалар циклынан құралыпты. Туысқан əдебиеттердің байланыстарын салыстыра зерттеу мəселесі əлі күнге дейін кенже қалып келе жатқандығын ескерсек, автордың сөз болып отырған жинағының едəуір елеулі еңбек екендігін мойын- даймыз. Сол сияқты жоғарыда айтылған ғылыми еңбектер де туған

əдебиетіміздің əр алуан проблемаларының төңірегінде жан-жақты зерттей отырып, байсалды пікірлер айтқан, əдебиет тарихын зерт- теу ісіне белгілі дəрежеде үлес қосқан шығармалар. Осы тұрғыдан, əсіресе, Тұрсынбек Кəкішевтің «Октябрь өркені» атты кітабы жөнінде бірер сөз айта кеткен орынды. Бұл кітап ең алдымен оқушыны қазақ əдебиетінің қалыптасу жылдарының ерекшеліктерімен, əдебиеттегі социалистік платформаның таптық күресте жеңіп шығу процесімен, сондай-ақ көпшілігіміз, əсіресе кейінгі буын əдебиетшілері біле бер- мейтін 20 жылдардың орасан бай архив қазыналарымен танысты- рады. Əлгіндей мол материалдарға сүйене отырып, автор Мұхтар Əуезов творчествосының алғашқы кезеңін танып білу, бағалау т.б. бірқатар проблемалар жайында батыл мəселе көтеріп, өз ойлары мен ұсыныстарын ортаға салады.

Мүсілім Базарбаевтың «Тамаша дəстүрлер» деп аталатын кіта-

бында қазақ ақын-жазушыларының жаңа тақырыпты игеру, өмірдің өзекті мəселелерін, ұлы өзгерістерді жырлау жолында жасаған алғашқы қадамдары, дəстүр мен жанашылдық жайында бірқатар проблемалық мəселелер көтеріледі. Əсіресе, автордың социалистік реализм проблемаларының бірі ретінде ұлттық форманы, ұлттық түрді тек қана ұлттық тілдің шеңберімен түсіндіру жеткіліксіз екендігі, мұның өзі аса маңызды проблеманы тар көлеммен шек- теушілік болып табылатындығы жайындағы ойлары əдебиетшілер жұртшылығының пікір алысуларына мұрындық болатын құнды пікірлер. Автор өз пікірлері мен теориялык тұжырымдарын мүмкін- дігінне қазақ əдебиетінің мысалдарымен дəлелдеп отыруға тыры- сыпты.

Біздің əдебиеттану ғылымымызда теориялық мəселелер жайын- да жазылған еңбектер жоқтың қасы, əйтпесе саусақпен санарлықтай аз деуге болады. Демек, бұл мəселедегі тапшылықты ескерсек, ғалым Мырзабек Дүйсеновтың «Əдебиеттегі мазмұн мен түрдің бірлігі» жайындағы кітабын сол салада жасалған алғашқы батыл қадамдардың бірі деп қарау қажет.

Əрине, автордың теориялық тұжырымдары, жеке шығармалар мен кейіпкерлер жайындағы пікірлері жөнінде пікір таластыруға бола жатар. Бұл өз алдына мəселе. Бірақ бұл еңбек те мəселе көтеру, күн тəртібіне проблема қою жөнінен құптауға, қуаттауға болатын еңбек.

Сондай-ақ филология ғылымының докторы Серік Қирабаевтың

«Сəкен Сейфуллин» атты монографиясы жайында баспасөз бет-

терінде көптеген пікірлер айтылды. Жекелеген кемшіліктерін бы- лай қойғанда, бұл еңбек революционер ақынның творчествосына жан-жақты талдау жасап, ғылыми пікір айтуға талаптанған алғашқы еңбектердің бірі екенін ескеруге тиіспіз.

Өткен 1962 жылы жарияланған əдебиеттің ағымдағы сын мате- риалдары да сан жағынан аз емес. Бір ғана «Жұлдыз» журналының бетінде «Əдебиет мəселелері», «Сын жəне библиография» деген рубрикамен 44 материал, ал кітаптарға шолу жасаған 26 материал жарияланыпты. Біз журналдың съезд алдында жазушыларға три- буна беріп, пікірлерін айту үшін арнайы ашқан «Əркімнің бір ойы бар» деген рубрикада жарияланған материалдарды бұған қосып отырғанымыз жоқ. Көріп отырсыздар, сын мақалалардың жари- ялануы жанынан бұл аса бір өнікті жыл болды. Мұның ішінде де байсалды пікір, баянды болжам айтқан, пікірлері дəлелді, көптеген тұжырымдары талас туғызбайтын, жақсы жазылған мақалалар аз емес. Осындай мақалалардың қатарында Ғафу Қайырбековтың

«Жыл əкелген жырлар», Сағынғали Сейітовтың «Алуан мəселелер арасынан», Қажықұмар Қуандықовтың «М. Əуезов жəне қазақ теат- ры», Асқар Сүлейменовтың «Жас прозаиктер жəне жастар образы», Əбу Сəрсенбаевтың «Кіршіксіз жандардың көңіл күйі», Мұхаметжан Қаратаевтың «Жыл жемісі», Есмағамбет Ысмайыловтың «Партиялық талап тұрғысынан», Ə. Кекілбаевтың «Өзіміз жайлы ойласақ», Əбіраш Жəмішевтің «Кезеңдер кестесі» т. б. атауға болар еді. Əрине, мақтауға тұрарлық сын материалдарды тізе берсек, тым ұзаққа кетіп қалуы мүмкін. Əрбір газеттер мен журналдарда басылған барлық сын мақалаларды түгел қамтып, талдап пікір айтудың жайы əлгі аталған кітаптардан да қиынға түседі. Жəне мəселені дұрыс көтеріп, дұрыс талдаған мақалалардың дұрыстығын тағы да қайталап, далелдеп жатудың қажеті болмас та. Сондықтан бұл мақалада жалпы сынға қатысты ортақ мəселелерге жəне кейбір жұрт назарын аударған пікір таластарына ғана тоқтамақпыз.

Баспасөз бетінде пікір айтқан жолдастардың көпшілігі сынға

соқпай өтпейді. Солардың пікірлерін қорыта келсеңіз, мыналарға саяды: Бірқатар жолдастар «сында сыңаржақтық басым», «достық пейіл аз» деген өкпе білдіреді. Жазушы Өтебай Қанахин «Жұлдыз» журналының 1962 жылғы 4-номерінде жарияланған «Шындық жəне сыншы» деген шағын ғана мақаласын түгел дерлік сын мəселесіне арнапты. Мұнда автор мақалалардың көбінесе заказбен жазылаты- нын, оқушы пікірлерінің ескеріле бермейтіндігін т. б. бірқатар дұрыс

пікірлер айта отырып, сөз соңында былай дейді: «Осы күнге дейін арыла алмай келе жатқан бір қырсығымыз – əдебист сынында пікір айту орнына үкім айту басым», сыннан «күзгі қара суықтай ызғар еседі де тұрады», атап айтқанда, «əпербақан ұр да жық сын» көп, сондықтан «біз əлі сынды мұқату деп түсінуден айыға алмай ке- леміз».

Біз сез болып отырған бір жылда жарық көрген барлық сын ма- териалдарды қайта қарап шықтық та, Өтебайдың бұл пікірі неден туды екен деген сауалдың жауабын іздестірдік. Сонда біз жазушы Бердібек Соқпақбаевтың «Қазақ əдебиеті» газетінің 1962 жылғы 2 февраль күнгі санында жарияланған «Шындықты бетке айтайық» деген мақаласына назар аудардық.

Шынын айтсақ, Бердібек мақаласында Сансызбай-дың көптеген кемшіліктерін əділ де, батыл сынайды. Бірақ пəлен кітабын жари- ялап, пəлен жыл бойына республикалық журналистикаға еңбек сіңіріп келген бір жазушыға балалар əдебиеті деп аталатын бір май- данда қызметті бірге істеп жүрген қаламдас серіктесінің бас жоқ, аяқ жоқ, сен қалам қызметін қой дегендей сыңай білдіруі жарасып тұрған жоқ. Жəне Сансызбайдың он бес жыл бойы жазғанынан іліп алар ештеңе таба алмау да бұлтты күні қара көзілдірік киіп алғандай əсер қалдырады.

«Қазақ əдебиеті» газетінің 1961 жылғы 18 август күнгі санында сыншы Зейнолла Серікқалиевтің «Ойсыз өлең жоқ» деген мақаласы жарияланды. Жас сыншы біздің кейбір өлеңдеріміздің сырты жы- лтырап, бір қараған көзге сұлу көрінгенмен, ішінде ой аз бола- тынын, мұның өзі ойлануды қажет ететін үлкен олқылық екенін дұрыс көрсетті. Жасыратыны жоқ, сыншының айтып отырғанының жаны бар. Бізде шынында да циркте клоундар көтеретін картоннан жасаған гир сияқты сырты бүтін, бірақ ішінде ой, мазмұн, мағына жоқ өлеңдер толып жатыр. Өлеңде ой болмаса, сұлулықтың жылуы да болмайды.

Газетке мақала шыққанда сыншының көтеріи отырған көңіл аударарлық мəселесінің төңірегінде ақындар, сыншылар, оқушы жұртшылық болып пікір алысатын шығар деген үміт бəрімізде де болды. Бірақ текке күтіппіз. Көп кешікпей-ақ сол газеттің 25 ав- густ күнгі санында ақын Аманжол Шəмкеновтің «Жан серігің болса сын» деген жауап мақаласы жарияланды. Ақын мұнда сыншының қаламына ілігіп кеткен бір-екі нашар өлеңін қорғаштап, аттан салды.

Мəселе мынада: газетте жарияланған Зейнолла Серікқалиевтің мақаласының жартысы ғана еді. Қандай құдірет күштің араласқанын

кім білсін, əйтеуір редакция мақаланың екінші жарымын жариялау жөніндегі алғашқы уəдесінен бас тартып, оның орнына жарты мақалаға қарсы дау айтқызды. Əрине, аяқталмаған мақаладағы кей- бір дүдəмал жайлар сын семсеріне ілінген ақынның реніш білдіруіне себеп болды.

Сонымен, редакция қызметкерлеріне барып, ары айтысып, бері айтысып сөзін өткізе алмаған сыншы «Жұлдыз» журналының 1962 жылғы 1 номерінде поэзия жəне оның сыны жайында «Өмірлі өлең үшін» деген мақала жариялап, бұрынғы мақаласындағы пікірлерін сабақтастыра отырып, Аманжол Шəмкеновпен тағы да таласқа түсті.

Алайда бұл сапарда сыншы өзінің алғашқы дəрежесінен та- былмады. Неге? Əңгіме соңғы мақаласының аргументінің немесс тұжырымдарының төмендігінен емес, бірқатар жағдайда өз оппо- ненттерімен есеп айырысуға кеткендігінен.

«Жұлдыз» журналының 1962 жылғы 10 номеріндежарияланған Ра- мазан Тоқтаровтың «Қара сөздің құдіреті» деген мақаласын жоғарыда біз тəуір материалдардың қатарында атап өттік. Бірақ бұл мақала да кемшіліксіз емес. Сыншының пікірлерінде қайшылық көп. Мəселен, сыншы Əбдіжəміл Нұрпейісовтың «Қан мен тер» романының 1-кі- табы жайында былай дейді: «Романда тап тартысы жақсы шыққан. Тіпті, айта берсеңіз, қазақ кедейінің ауыр тұрмысын осы кітаптан ғана анық танығандаймыз. Арқадан суық тер шығаратын, əйелді ерге, ерді жерге қарататын шын кемтарлык, жұпынылық жайы бар. Даладағы тағылық, жан түршігерлік жыртқыштық бар. Бұл кітапта революция рухы бар».

Əрине, сыншының: «Қазақ кедейінің ауыр тұрмысын тек осы кі- таптан ғана анық танығандаймыз»,– деген тұжырымымен келісуге болмас. Сонау «Сұлушаштан» бері «Өмір мектебіндегі» өмірдің зар- лы күйі гөй-гөйіне басып жүріп, арасы алшақ екі ауылдың арасында үсіп өлген Самайке жайы, «Оянған елкедегі» тұрмыс тапшылығынан миғұла боп кеткендей, қазақ ауылының бүкіл мүсəпірлік қалпын өз бастарына жинап алған Талтаяқ пен Тілеуке жайы т. б. толып жатқан шығармалардағы эпизодтар сыншының бұл пікірімен таласуға дəлел бола алады. Ал «Абай жолы» эпопеясындағы қараша ауылдар халінің шынайы картиналары, жұт болған жылдардағы тапшылық өмірдің талқысы, лыпа жоқ қырық тесік, тоқсан шоқпыт құрым үйден азы- нап соққан өкпек желдің суреттелуінен окушының өз өкпесіне суық тиетіндей əсер алатынымыз бəріңізге аян. Əңгіме мұнда да емес.

Сыншы əлгі айтқан пікіріне ілесе былай дейді: «Бізді толған- дыратын мəселе – осы кітапта тап тартысы, балықшылар өмірінің егжей-тегжейі деген желеулер болғанмен, шығармадағы қат-қабат оқиғаларды мұрнынан тізіп, қыл жіппен тартып тұрғандай бір өзек, салиқалы тың ой əзір болмай, байқалмай жаткан сияқты. Ауылдағы тап тартысын, қалың бұқараның ауырсына азап шеккенін ғана жазу қазір жаңалық емес» деп келіп, пікірін «бұл кітапта Жасағанберген ғана: «Келешек кедейлердікі, оны да ойлау керек» деген бір сөзді төбеге ұрғандай айтып қалады да, сонымен тынады» деп қорытады. Ендеше «Қан мен тердегі» Арал балықшылары неге мұнша өнерсіз жадау көрінеді?» деп сұрау да қояды.

Көріп отырсыздар, сыншы өз пікіріне өзі қайшы шығып отыр. Соңғы пікірге сенсек, тап тартысы, балықшылар өмірінін егжей- тегжейі дегеніміз желеу боп шықса, «шығармадағы қат-қабат оқиғаларды... қыл жіппен тартып тұрғандай өзек, салиқалы тың ой» болмаса, «Арал балықшылары өнерсіз жадау» көрінсе, онда əлгінде ғана айтып өткен «тап тартысы жақсы», «революциялық рух» деп отырғанымыздан не қалады?

Осында сыншының бір пікіріне қосылуға əбден болады. Шығармада жоқшылық, жүдеулік, Тоқтаровша айтқанда, «шын кемтарлық, жұпынылық жайы» бірінің артынан бірі ілесе келіп, тым қазымырлана, қазбалана суреттеледі. Шығарма толы жоқшылық қайта-қайта жүрек шымшиды, əр эпизодты оқыған сайын көңілің сыздап сала береді. Əлде не эстетикалық əсеріңді зілдей басып, еңсеңді көтертпейді. Ал кейде мұның өзі авторды натуралдық су- ретке сүйреп кетуі де мүмкін ғой. Əрине мұны шығарманың міні деп таныған жөн. Қанша дəмді болса да, бір тамақты қайта-қайта жей берсең, тез жерисің. Қаншама жұпыны, жоқшылық өмір болғанмен, сондағы кейіпкерлердің серпілер, көңіл кетерер, тіпті сауық құрар шақтары да болады ғой. Міне, оқушы көңілін бір өңкей мұңға баты- рар емес, осындай серпілте көтеретін, сəулеге ұмтылдырар сəттерді де аракідік оцгіме қып отырса, қандай ұтымды болар еді деп ойлай- мыз. Бұл жөнінен «Абай жолы» эпопеясында не бір ғаламат үлгілср бар емес пе?

Сыншының жазушы Зейін Шашкиннің «Теміртау» романының

тілі, көркемдік сапасы, ондағы стилистикалық олқылықтар жайын- дағы көптеген ескертпелерімен де келісуге болады. Бұл роман жө- нінде осы уақытқа дейін сын жазып, пікір айтқандарымыздың көбіміз романды бірыңғай идеялық-тақырыптық талдау жағына

көңіл бөліппіз де, ал көркемдік шеберлік, тіл мəселелеріне назар аудара бермеген сияқтымыз. Сыншы көзі бұл олқылықты дұрыс байқаған. Романның тіл көркемдігіндегі бірқатар кінəраттарға

«Жұлдыз» журналының бетінде замандастар тұлғасын жасау жайын- да мақала жариялаған жазушы Хамза Есенжанов та назар аударып- ты. Романның тілінде көптеген кемшіліктің бар екенін жазушының өзіне жазған соңғы хатында марқұм Мұхтар Əуезов те ескертіп еді.

Бірақ, тұтастай алғанда, жап-жақсы жазылған мақалада өзі пікір таластырып отырған əріптесі жайында ағат айтылған сөз тіркестері сын сыпайылығына нұқсан келтіріп тұрғандығын сыншының есіне сала кету теріс болмас. Сыншы негізінен құнды деп баға бере оты- рып, Тахауи Ахтановтың «Махаббат мұңы» повесіне де бір-қатар сындар айтыпты. Əрине, біз сыншымен бұл жөнінде біраз пікір таластырар едік, бірақ тақырыптан шығып кете беруге мақаланың көлемі мүмкіндік бере бермейді.

Алайда, сынымыздың өсу-даму бағытын белгілейтін құбылыс бұл болмаса керек. Бір кезде сынау орнына ат қойып, айдар тағып айып- тау, дəлелдеу орнына тілдеу сияқты кеселді кінəраттан құтылып, сын мəдениеті анағұрлым артып келе жатқандығын атап айтуымыз ке- рек. Бұл, жалпы сын пікірлеріміздің дамуының соңғы жылдардағы басты табысы десек, артық болмайды.

Сын жайында пікір білдірген жолдастардың енді бір тобы, керісін- ше, сында жалтақтық, көңіл жықпастық, бірыңғай мадақтау басым дегенді айтады. Сыншы Қаратай Құттыбаев «Жұлдыз» журналының 1962 жылғы номерінде жарияланған «Ойға оралған мəселе» деген мақаласында: «бірімізді екіншіміз мадақтауға əбден етіміз үйреніп алды. Ақын ақынды, жазушы жазушыны мақтаса, сыншы бəрін де мақтайды»,– деп жазды. Сын жалтақ, ымырашыл деген пікірлер ақын Сырбай Мəуленовтің, жазушы Бердібек Соқпақбаевтың осы журналда жарияланған мақалаларында да бой көрсетеді.

Бұл айтылған пікірлердің белгілі дəрежеде шындығы да жоқ емес. Біздің сынымызда асыра мақтау, автордың басына тəж кигі- зе дəріптеу жиі кездеседі. Баспасөз беттерінде жарияланып жүрген рецензияларға көз жіберсеңіз, сапасы нашар жинақ некен-саяқ сияқты, жəне, атап айту керек, рецензиялардың көпшілігі инкуба- тордан шыққан балапан немесе фабрикадан шыққан сериялы зат сияқты жаппай мақтап, ең соңында ғана бір-екі сөзбен кемшілік айтқансиды. Іле-шала «е, ондай-ондай кемшілік болады ғой, оқасы жоқ», – деп тағы да жуып-шайып, мақаланы аяқтайды.

Кейде бір нəрсеге беріле, құлай жазудың салдарынан шамадан тыс мақтауға бой ұрып кететін кездер де кездеседі. «Қазақ əдебиеті» газетінің 1962 жылғы 5 октябрь күнгі номерінде жас сыншы Əбіш Кекілбаевтың «Алғашқы адым» атты мақаласы жарияланды. Бұл мақаласында сыншы жас ақын Жұмекен Нəжімеденовтің өлеңдері- не тоқталып, ондағы жақсылық сипаттарды негізінен дұрыс көрсете тұра, кейде шамадан тыс бас шайқап, таңдай қағып, таңырқай беріп- ті.

«Бұл Жұмекен поэзиясының əлемі. Ол жалт-жұлт еткен жалтылдақ əлем емес, теңселіп, тебіреніп тұрған ойлы əлем. Жапырағына жел шаңыттың тозаңын жиып, мүлгіп тұрған тұнжыр əлем де емес. Сіл- кініп, жаңғырығып, түлеп тұрған құлпырма ерке əлем. Оның аясын- да əсем сурет те, əдемі əуез де, көңілге талап-ой тудырар сырлары да баршылық». Бұдан əрі сыншы асырыңқырап жібергеніне өзі де сəл қысылған-ау деймін: «Екі жұқа кітабын ұсынып, оқушы қауымның ықылас-ілтипатын енді ғана иеленген жас ақынның творчествосын бүкіл бір əлемге теңістіргеніміз ерсі емес пе?» – деп сұрау береді де,

«Жоқ, ерсі емес» деп кесіп жауап береді.

• Неге ерсі емес?– деп сұрау берсеңіз, сыншының жауабы тағы да дайын тұр.

«Жұмекен – суретші ақын,– дейді сыншы. – Оның суреті он сегізге енді ғана шығып, құлпырып тұрған бойжеткеннің дірілдеп, бұлқынып тұратын көкірегіндей тірі сурет. Онда қақшиып қалған, омалып қалған ештеңе жоқ. Ылғи көшіп, сусып, жылжып, төгіліп, тер- беліп, тебіреніп, жайқалып, лүпілдеп, үлбіреп, ырғалып, шайқалып, сусылдап, солықтап, аунап, дөңбекшіп жатқан көріністер. Суреттері бояулы, ажарлы болуымен қоса ойлы, сырлы».

Көріп отырсыздар, Жұмекен екі жинақта дүниедегі қозғалыс, қимыл атаулыны түгел игеріп біткен екен, енді жас ақынға не қалды? Ізденудің, өсудің не қажеті бар? Бəрін игеріп біткен ақынға «Өс, ізден» деп біз қалай айтамыз? Жұмекен енді екі аяғын кереуеттің басына айқастырып салып қойып алшысынан түсіп жатса да бол- май ма? Жоқ, Жұмекенге істейтін, ізденетін шаруа əлі көп. Ол қазір қарақшыдан жақсы аттанды, көмбеге жетуге көп дүние керек. Бұл жөнінен «Қазақ əдебиеті» газетінің сол жылғы 1 июньдегі номерін- де «Кішкене кітап туралы» деген мақаласын жариялаған Дүкенбай Досжановтың: «Жұмекен жақсы ақын. Жақсы ақынға мақтау емес, талдау керек. Өлеңдерінің көбі əуенді, əсерлі болғанмен, оқушыны жалықтырып та алады. Дүрліккен дүниеге ұшқыр қиял, ащы дауыспен

жауап беру аз. Көбіне туған жердің рақатына батып, кейде азын- аулақ мұңайып қойып, жырлай беретін жалқаулық, селсоқтық та бой көрсетіп қалады. Өмірлі ақынға өмірлі тақырып керек» деген пікірін қуаттау орынды сияқты. Досжановтың осы айтып отырғандарының төңірегінде ойлану ақынға да зиян болмас. Жұмекеннің өлеңді ала-құла жазатындығын, заманымыздың өскелең рухына лайық ірі тақырыптарға батыл бара алмай жүргендігін «Лениншіл жас» газетінің 1962 жылғы 31 июнь күнгі номерінде жарияланған «Жол таппай жатқан қуат» деген мақаласында жас ақын Сабырқан Аса- нов та дұрыс байқапты. Шынында да советтік əдебиетіміздің асыл қазыналарының бəрі де ел өміріндегі қадау-қадау елеулі оқиғаларға, тарихи күрделі кезеңдерге, үлкен-үлкен тақырыптарға арналғанды- ғы аян емес пе?

Шын суреткер болу үшін, халыққа, Отанға адал қызмет ету үшін

тақырыпты қайдағы бір кең-қоқыр, уақ-түйектің төңірегінен іздемей, коммунистік жарқын болашаққа жол салып жатқан еліміздегі өмір орнықтырғыштық маңызы бар күрделі де ірі тақырыптарға барудың қажеттілігін партия əрқашан еске салып келеді. Демек, өмірлі тақырыпқа, өмір орнықтырушы ірі тақырыпқа бару – бір Жұмекен емес, барлық ақын-жазушыларымыздың төл ісі болуға тиіс.

Еруліге-қарулы дегендей, Əбіш Кекілбаевқа Жұмекен де қарыздар болып қалған жоқ. Кейіннен Жұмекен «Лениншіл жас» газетіне мақала жазып, онда қазақ əдебиетінде жақсы поэзия жасап жүрген шын мəніндегі ақын саусақпен санарлықтай аз, сол аздың бірі Əбіш Кекілбаев деді. Жоғарыда Əбіш асыра мақтау ерсі емес деді ғой. Мен өз басым мұны ерсі дер едім. Əрине, сыншы да, ақын да кезектесіп мақтап қалайық деген пікірде болмаған шығар. Бірақ авторлар со- лай ойласын, ойламасын, сырт қараған көзге: «Лежнев зарадуется»

• «Он про Вешнева», Вешнев – «он про Лежнева» – деп Маяковский айтқандай, қолайсыз көрініп тұр.

Осындай көтере мақтау Асқар Сүлейменовтың «Қазақ əдебиеті» газетінің 1962 жылғы 23 февраль күнгі номерінде жарияланған

«Өлең – алаңдағы дүбір» деген мақаласында да жеткілікті көрінеді. Бұл мақаласында ол Ə. Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романына зəредей шаң жуытпауға тырысып, кемшілік атаулының тұсынан көз жұмып өтсе керек. Шығарманы басынан аяғына дейін бірыңғай мақтап келеді де, автор «ол туралы əңгімелеу керек, көпті тыңдау керек» деп, кемшілікті айтуды келесі біреудің үлесіне қалдырып өте шығады.

Романның бойындағы мін деп табатын жайымызды жоғарыда атап кеткендіктен, біз бұл жерде сыншымен пікір таластырып жатпай-ақ, тек сөз арасында, мақаланың тілі жөнінде бірер сөз айтпақпыз.

Жалпы, Асқардың кейбір макалаларының тілі ауыр-ақ. Тіпті, əп-əдемі оп-оңай ұғымның өзін қайдағы бір қиыр-шиырға сүйреп əкетуге автор өте құмар. Бұл жөнінде «Социалистік Қазақстан» газетінің бетінде Ə. Рақымжанов, «Литературная газетада» Т. Əлім- құлов жолдастар жеткілікті айтып кеткендіктен, біз Асқардың атал- ған мақаласынан бір-екі ғана мысал келтірейік. Автор былай дейді:

«Ə. Нұрпейісов... эффекті қуып, ситуацияны еріксіз сықпайды, жан-жағы кемерлеп қазылады, тереңнен үңгіп барып, табан тірер негізін нəзік қылдырықтағанша шешім ұсынуға тырыспайды»;

«Романда конфликт ұсынылмайды, арық адамның маңдайындағы адырайған тамырдай бар бітім-пошымымен, көлеңке-сəулесімен, қия-кемерімен салған беттен көрінеді»; «Кітапта жай ұғымдағы маңдай сипар орынсыз пейзаж жоқ», немесе «тип мəселесіне автор қатты шүйліккенін танытты...», «романның негізгі образдары шын суреткерлік сезімге суарылған, үшкір жытылықпен кезігіп типтен- ген», т. б.

Ал түсініп көріңіз. Қолына қалам алған творчество қызметкерінің қайсысы болса да, (ол қай жанрда жазса да мейлі) ең алдымен халыққа түсініктілік деген мəселе көкейде тұруға тиіс. Мұны ешқашанда ұмытуға болмайды.

Біз қолымызға түсіп қалған бір-екі мысалды ғана келтірдік. Əңгіме түптеп келгенде жалпы көтере, шамадан тыс асыра мақтаудың кімге болса да, соның ішінде əсіресе болашағы зор жас ақын үшін зиянды екендігінде болып отыр. Əуелгі жинағын баспаға əкелгенде жібек- тей мінезімен келген талай ақынды білеміз; талқылау мəжілісінен шыққанда «Өзі бір қыздай жігіт» екен деп жүретініміз де болады. Сосын бір-екі жинағы сəтті шықса, кəрі-жасымыз болып «апоге- ясына жетті» деп жабыла мақтап, орбитаға шығарып аламыз да, кейіннен кемшілігін айта алмай, шерменде боламыз. Əу дегеннен артық мадақтауға, қошеметке құлағы үйренген ақын сын тыңдаудан қалады да, енді бірде қарасақ, манағы қыздай жігітіміз өркөкірек, менмен, кекшіл кексенің өзі болып шыға келеді. Бұған бірден-бір кінəлі – асыра мақтаған сын деп батыл айтуға болады.

Соңғы уақытта сын көтерген күрделі мəселенің бірі – дəстүр

мен жаңашылдык мəселесі. Бұл мəселе əдебиетші Əуелбек Қоңы- ратбаевтың «Лениншіл жас» газетінде жарияланған «Өлеңнің де

обалы бар» деген мақаласынан басталды. Артық-кемді пікірлерін ескермегенде, мақала мəселені принципінде дұрыс көтерді. Осы мақаланың төңірегіндегі айтыс көпке дейін созылып келді.

Коммунистік партия біздің бейнелеу өнерімізде кейбір форма- листік, абстракционистік ағымдарға белгілі дəрежеде жол беріліп келгендігін, жекелеген жағдайда осындай ауытқушылық көркем өнердің басқа салаларында да, əдебиетте де байқалып жүргендігін атап көрсетті.

Біздің қазақ əдебиеті жағдайында «міне мынау формалист» деп желкесінен сүйреп экранға алып шығарғандай ешкімді атай ал- маймыз. Алайда «Лениншіл жас» газетінің бетінде жарияланған Т. Ысмайловтың «Заман мен өлең» атты ұзақ толғауында «Жаңалық дегеннің жөні осы» деп, қазақ өлеңінің ғасырлар бойына халыққа қызмет етіп келген, əлі де қызмет атқарып отырған игі дəстүрлері мен сыннан өткен түрлеріне тіл тигізу сияқты теріс бағыт байқалды. Ж. Қыдыровтың «Түр туралы ойлансақ» деген мақаласы «Жаңаның аты жаңа, ескінің аты ескі» деп, екеуінің арасын бөліп тастап, Ысмайловтың өлеңіндегі теріс пікірді теориялық жағынан негізде- мек болды. Жастар газетінің бұл ағаттығын бір бас мақаласында

«Социалистік Қазақстан» газеті де атап көрсетті.

Адалын айтқанда, Төлеужан Ысмайловтың, Кашаф Туғапбаевтың, Əли Мұсақановтың т. б. кейбір ақындардың қазақ өлеңіне акценттік өлең элементтерін енгізбек талаптарын жəне осы саладағы бұрынғы іздену ниеттерін құптауға болады. Бірақ Төлеужанның жаңалықты ежелгі өлең нормаларының бəрінің «басын жарып, көзін шығарып, аяғын сындырып, бел омыртқасын үзіп» деген сияқты, дəстүр атаулының бетіне түкіріп барып жасамақ болған ниеті ағаттық болған. Мұндай теріс тенденцияны сыншы Мұхаметжан Қаратаев

«Қазақ əдебиеті» газетінің 1963 жылғы 25 январь күнгі номерінде жарияланған «Жаңалық па, жаңа былық па?» деген мақаласында қатал да болса, əділ сынаған.

Ешқандай жаңалық тақырға шыға салмайды, өзінен бұрынғы көненің керекке жарайтынын пайдалану, соны дамытып, жақсарту, жетілдіру арқылы жасалады. Ең жаңа, оң революцияшыл марк- сизм ғылымының өзі де «Марксизмнің үш бұлағы, үш қайнар көзі» деп аталған өзінен бұрынғы қоғамдық ғылымдардың табыстары- на сүйенгендігін біз тарихтан жақсы білеміз. Демек, əдебиеттегі жаңашылдық та игі дəстүрді бұзушы емес, сол дəстүрдің жалғасы болуға тиіс. Осы тұрғыдан алғанда түрге болсын, мазмұнға болсын,

белгілі бір мезгілде енген жаңалықты халық қабылдап, əдебиеттің жан-тəніне, қанына мидай араласып, сіңіп кете алса, уақыт оза келе ол дəстүр қазынасына қосылып, дəстүрді байытатындығы, мəселен, өз тұсында қазақ өлең өлшеміне Абай енгізген жаңалық бүгінгі əдебиетіміз үшін игі дəстүр болып отырғандығы жайында Мүсілім Базарбаевтың пікірімен (аталған еңбектің 64–65 беттерін қараңыз) қосылуға əбден болады. «Шын мəніндегі жаңашылдық əр уақытта да оның қарсаңындағы көркемөнер тəжірибесінен шығып (туып

• Б.С.) отырды, бұл тəжірибедегі барлық жақсылық, прогресшіл- дік атаулыны дамытты, оны жаңа сатыға көтерді. Шын мəніндегі жаңашылға ұлттық көркемөнер мəдениетінің озат дəстүрлерінен анархияшылдықпен бас тарту мүлде жат іс» – деп жазды «Правда» газеті өзінің 1962 жылғы 3 декабрьдегі бас мақаласында.

Орыс поэзиясына зор жаңалықпен келген новатор ақын Вл. Мая- ковский Пушкинге арнаған атақты «Юбилейное» дейтін өлеңінде революция рухын жырлау үшін XIX ғасырдағы ямб көнерді дей тұра, ұлы ақынға: «əттең, тірі емессің, əйтпесе, бір өзіңе бүгінгі ақындар- дың елуін айырбастасам, есем кетті демес едім» дегені бəрімізге мəлім. Біздің дəстүрді менсінгісі келмейтін кейбір ақындарға Мая- ковский өлеңінің формасына түсінбей еліктегенше, оның əлгіндей əдептілік жайындағы лұғат сөзінен тағлым алу əлдеқайда пайдалы болар еді.

М. Қаратаевтың жоғарыда аталған мақаласынан бағзы біреулер жаңалыққа, ізденушілікке қарсылық іздегісі келетіндей ыңғай та- нытады. Шынында бұл дұрыс емес. «Жаңа заманда жаңаша жыр- лау қажет дегенге кім қарсы болар еді?» деп, сыншы ізденудің, жаңалыққа ұмтылудың қажеттігін атап көрсетіпті. Сыншының та- ласы сол жаңашылдықты кейбір жастардың жоғарыдағыдай теріс түсінуінде болып отыр. Əрине, жаңа мазмұнды жаңаша жырлау үшін жаңа түр іздеу орынды да, қажет те. Бірақ тек түрді қажеттілік үшін емес, əншейін түр үшін іздеу, сөз жоқ, түршілдік (формалистік) ауруына соқтыратыны даусыз.

Содан соң жаңашылдық дегенді біздің кейбір ақындарымыз буын санының ІІ-ден кем ия артықтығымен өлшегісі келеді. Бұл да түбірімен қате пікір.

Біздің топшылауымызша, Мұхаметжан Қаратаевтың мақала- сындағы мəселе тек Ысмайловтың өлеңі мен Қыдыровтың мақаласы ғана емес. Мұнда кейбір кеудесіне нан пісетін өркөкірек жастарды өзінен өзгені менсінбеу сияқты жаман мінезге бой ұрушылықтан

сақтандыру да бар. Шынына келгенде, не мақаласының, не өлеңінің ішінде «осыны сирек оқиды-ау» деген екі-үш жазушының атын кір- гізіп, он сегіз мың ғаламның тілін білгендей сөйлейтін жастар жоқ емес. Жəне қазақ əдебиетіне өнеге етіп ұсынған есімдердің ішінде неге екені белгісіз, біздің жастарымыздың ауызына Пушкин мен Толстой немесе Горький мен Шолохов үлгілерінен бұрын Верхарн мен Бернс, Лорка мен Уйтмендер көбірек түсе береді. Əрине бұдан Батыстың немесе дүниежүзі прогресшіл жазушыларының озық үлгілерінен мысал келтірілмесін деген ұғым тумайды. Біздің айта- рымыз тек соларды атау мақаладағы бір ойды, пікірді дəлелдеудің қажеттілігінен, мұқтаждығынан туып жатса деген тілек қана. Білімге құмарлық, сөз жоқ, жақсы қасиет, ал білгір атануға құмарлық, жалған білімдарлық жақсы қасиет емес. Еркіне салсаң, өмірдің басын өзінің туған күнімен өлшеп, ал əдебиет тарихын өзінің тұңғыш өлеңінен бастағысы келетін тенденция біздің кейбір жастарымыздың мінез- құлқында, сөйлеген сөздері мен мақалаларында қылаң беріп қап жүргені де ешкімге жасырын сыр емес. Тіпті, бағзы бір еріндердің емеурініне қарасаң, мəдениетіміздің тарихымен бірге жасасып келе жатқан кейбір ақын-жазушылардың жақсылығын олардың творчест- восынан емес, солардың лауазымынан ғана іздегісі келетіндік пішін аңғарасың. Міне, мұндай тенденцияға, сөз жоқ, Н. Грибачевтің «Жоқ, олай емес, балалар» деген өлеңін ескертіп отыру артық болмайды. Міне, осы тұрғыдан Қаратаевтың мақаласын барынша қуаттауға бо- лады.

Партия    біздің    жастарымызды    социалистік    революцияны

жасаған, социализм орнатқан, қолдарына қару алып, оны фашистік басқыншыларға қарсы қатал айқаста сақтап қалған, коммунистік қоғам құрылысын кеңінен өрістетуге материалдық жəне рухани алғы шарттар жасаған аға ұрпақтардың лайықты мұрагерлері болуға шақырады. Олай болса, творчестволық жастар арасындағы өзім білермендік теріс мінездер мен дандайсуға қарсы тойтарыс беріп отыру – əдебиет сынының келелі міндеттерінің бірі болуға тиіс.

Біздің жастардың кейбіреуі «ағалар бізді оқымайды» деп ауыз- ша да, баспасөз бетінде де өкпе білдіріп жүреді. Шынында да со- лай ма? Жоқ, тіпті де олай емес. Байқап отырсақ, соңғы жылдары жазылған мақалалардың көбі жастар творчествосына арналыпты. Бұған Жұмекен өлеңдеріне, Кекілбаевтың поэмасына, Тұрсынзада Есімжановтың, Мұқағали Мақатаевтың т. б. бірқатар ақындардың өлеңдері жайында баспасөз беттерінде айтылған жылы лебіздер

айғақ бола алады. Сондай-ақ жас ақын Қадыр Мырзалиевтің твор- чествосына кең талдау жасап, Əбу мен Сырбай сияқты белгілі ақындарымыз «Жас та болса, жасамыс ақын» деп бағалап отырса, жас прозаик Жайсаңбек Молдағалиевтің тұңғыш повесіне Сəбиттей аға ықылас білдіріп, Қалихан Ысқақовтың тұңғыш шығармасына Зейнолла Қабдолов жылы лебізін жолдаса, ал Төлеужан мен Қыдыровтың шалыс басқан қадамын Мұхаметжан Қаратаев дұрыс жолға бұрса, мұның өзі жастарды жұрттың оқитындығының, оларға жанашырлықпен қарайтындығының белгісі-ау дейміз. Демек, жақсы шығарма мейлі жас жазсын, мейлі жасамыс жазсын, ешқашанда оқылмай қалмақ емес. Ал бір жинақ екі жинақ шығармай жатып, өзі жайында монография іздеушілік те жоғарыда біз айтқан өркөкіректік мінездің бір көрінісі.

1965 жылы «Лениншіл жас» газетінің 12 февраль күнгі номерінде

жас ақын Сабырқан Асановтың «Біз ұқсаспыз ба» деген мақаласы жарияланды. Мақала авторы жас ақындардың өлеңдерінде ұқсастық көп, даралық қасиет, өзіндік ерекшелік аз деген пікірге қарсы шығады да: «Ал кей үлкендер ол пікірді неге айтып жүр? Оны айтқызған не?» деп сауал береді. «Себеп біреу, себеп – əдебиеттегі аға буын өкілдерінің кейбірі кейінгі жастардың шығармаларын оқымайды»,

«атымызды атасақ, фамилиямызды атасақ, атымызды сұрап есімізді шығаратыны бар» – деп жауап қайырады. «Ағаларымыздың біздің өлеңдерімізді сүйсініп болса да, сескеніп болса да бір оқитын кезі келеді ғой» – дейді автор. Мақалаға сенсек, творчестволық жастарды ілтипатқа алмай қырын қарайтын аға буын бір бөлек, ал əрқайсысы өз үні, дауысымен келсе де, еңбегі еленбей зəбір көріп жүрген жастар тобы бір бөлек сияқты. Шынында да солай ма? Жоқ, жағдай мүлде басқаша. Бізде ортақ бір мүддеге қызмет етіп, халқымыздың руха- ни қазынасын тізе қосып, бірге жасасып жатқан əр буынның берік ынтымақтасқан өкілдері бар. Бірінен бірі жігін ашып, бөлініп тұрған буын, бір-біріне қайшы келетін ұрпақ деген жоқ. Əдебиетіміздегі жастарға деген қамқорлықтың, жанашырлықтың бірнеше мысалын жаңа атап өттік. Демек, автордың бұл жердегі өкпесі орынсыз деп білеміз.

1962 жылы «Жұлдыз» журналының 12 номерінде Қадыр Мырза-

лиевтің «Білгенге – маржан, білмеске – арзан» деген келемді мақа- ласы жарияланды. Мақала түгелдей балалар əдебиетінің, əсіресе жас буынға арналған өлеңдердің жайын сөз етіп, онда орын алып келе жатқан көптеген кемшіліктерді дұрыс көрсетеді. Сондағы бас-

ты кемшіліктің бірі – ой жұтаңдығы. Біздің балаларға арналған кей- бір өлеңдеріміз орыс ақындарының əлдеқашан айтып кеткен ойын, сюжет желісін қайталайтындығын айта келіп, украин ақыны Платон Вороньконың «Баспақ пен кірпі» деген өлеңін мысалға келтіріпті. Бұл өлеңде кірпіге таңырқаған баспақ жалап қалып, тілін қанатып алады. Шағын ғана өлеңде ақын «аузыңа сыйғанның бəрін сала бер- ме» деген ой аңғартады.

Ал дəл осы сюжет Сағатай Оңғарбаевтың «Кірпі мен мысық» атты өлеңінде қайталаныпты. Мұнда мысықтың тұмсығы ашып, та- баны қанап қалады.

Мен Қадырдың осы мысалына тағы бір ақынның өлеңін қосқым келеді. Қабікен Мұқышевтың «Кірпі мен Сұрмойнақ» деген өлеңінде əлгі айтылған баспақ пен мысықтың жайын күшік бастан кешіреді.

Өлең:

«Шыдамады бас салды, Міне қызық басталды. Аузын ашып аңқиып,

Қалды отырып шоңқиып», – деп аяқталады. Сырт қараған көзге болмашы ғана көрінетін бір мысалға арнайы тоқтап отырған себебі- міз осындай хал тек балаларға арналған өлеңдерде ғана емес, жалпы поэзиямызда ара кідік ұшыраса беретіндігінде болып отыр. Кейде бір өлеңді оқып шықсақ, əлдебір көз танысымыздай əсер етеді, бұрын да оқыған басқа бір ақынның өлеңінің не нағашысы, не жиені ме деп қаласың. Əдетте, оқылмайтын сұрқай өлең көбейіп кетті деп айта беретіндігіміз де, түптеп келгенде, осыдан ба дейміз. Поэзиядағы осындай жағдайға соға кейіп, ақын Ғафу Қайырбеков 1962 жылы

«Жұлдыз» журналының 6 номерінде жарияланған «Жыл əкелген жырлар» атты мақаласында: «Ақындық, адалдық, қиянатсыздық, тазалық дегенде айтарымыз, бізде кейбір ұнамсыз жағдайлар, біріміздің тер төгіп тапқан дүниемізді тұрақтандырудың орнына екінші, тіпті оныншымыз қайталап, еткен еңбекті зая кетірушілік бар. Бір табылған сөздің құбылысын, теңеуді əр формада, əр сақта қайталау бар. Ол əдебиеттегі жатып ішерлікке, арамтамақтыққа апарып соғатын нəрсе», – деп жазды. Мұндай фактілердің кезде- сетіндігін соңғы бір мақаласында ақын Мұзафар Əлімбаев та атап кетті. Шынында да мұндай қайталаулар жиі кездеседі. Мəселен, мысал деген рубрикамен жарияланып жүрген көптеген өлеңдерді қарасаңыз, бірінде бұлақ пен өзсн, бірінде өзен мен көл айтысса, енді бірінде жазық пен дөңес, енді бірінде төбе мен тау айтысады.

Əрине, барлығының ұсынатын идеясы да – əліңе қарай мақтан, шамаңа қарай шалқы деген бір-ақ қорытынды. Мысал өлеңдердегі осындай ой қайталаушылықтардың жиі кездесетіндігін жастар га- зетінде жарияланған бір мақаласында ақын Шəміл Мұхамеджанов та дұрыс көрсетті. Міне, əдебиетіміздегі мұндай ұнамсыз жайлар- ды ашып көрсетіп отыру да əдебиеттің жауынгер сынының міндеті болуға тиіс.

Тақырып сын жайында болғандықтан, сынның тағы бір са- ласы туралы бірер ауыз сөз айта кету қажет сияқты. Ол – кітап жарық көргенге дейінгі сын, яғни, шығарманың қолжазба күйінде талқылануы жайында.

Шынын айту керек, бізде қолжазбаны талқылаудың атүсті асығыс ететін жайлары жиі болып келді. Əдетте, қолжазбаны екі, əрі кетсе үш адам оқиды да, жақсылығын айтып, пəлен характер, түген ха- рактер ойдағыдай шықпаған деп кемшілігін айтып, сосын «баспаға ұсынылсын, автор редактормен жұмыс істесін» дейтін арзан форму- лировкамен қаулы қабылданады. Ал характер шықпай жатса, қандай іскер редактор болса да, автор үшін характер жасап бермейтіндігі мүлде ескерілмейді.

Талқылау мəселесіне бұрын Жазушылар одағының президиум мүшелері де оқта-текте ғана қатынасатын еді. Бір жақсысы – соңғы уақытта қолжазбаның талқылауларына президиум мүшелерінің ба- тыл да жиі араласа бастағандығын барынша құптауымыз қажет. Əйтеуір, қалай болғанда да, «шалғайын көріп – шапан бар, теке мүйізін көріп – қой түгел» дей салатын «жауырды жаба тоқитын» талқылаудан біржола бас тартуымыз қажет. «Басы қатты болса, ақыры тəтті болар» дейді халық нақылы. Демек, ақын-жазушыға ең пайдалы сын – оның шығармасы жарыққа шықпай тұрғанда айты- латын сын. Солай болғандықтан, қолжазбаға айтылатын сын кейде тіпті барынша қатал болса дұрыс болар еді демекпіз.

Сыншы ғалым Есмағамбет Ысмайылов 1962 жылы «Жұлдыз» журналының 4 номерінде жарияланған «Партиялық талап тұрғы- сынан» деген мақаласында «көркем шығармаларға деген талап пен талғамның əлсіреуін» атай келіп, «талап пен талғамды кім əлсіретті, Жазушылар одағы ма, газет, журнал, баспа орындары ма, сыншы- лар жұртшылығы ма? Оны іздеп жатпайық, əйтеуір осы хал ақиқат екендігіне ешкім таласа алмайды», – деп жазды. Бұл сауалдың жа- уабын сол мақаланың өзінде айтылған: «Əдебиет сыны көбінесе жалтаң, бұдырсыз, домалақ немесе тамыр-таныстық ыңғайындағы

қошеметшіл сынға айналып барады» деген пікірден іздеген жəн. Өйткені бір нəрсе аян. Егер талап пен талғам əлсіресе, ол үшін оқушылар жұртшылығы ешқандай да күнəлі емес. Бүгінгі оқушының талабы да, талғамы да күн санап өспесе, кеміген жоқ. Демек, талап пен талғамның əлсіреуіне сынның тікелей қатысы бар. Сын тамыр- таныстық ыңғайына кеше бастаса-ақ болды, ол партиялық принцип- тен, жоғарыда айтылған қоғамдық мүддеден ауытқиды деген сөз. Осыдан келіп жалтақтық, жағымпаздық, қошеметшілдік сияқты келісімсіз жайлар етек алады. Біздің ойымызша, ақын Сырбай Мəуленовтың: «Партиялық принципті сынсыз əдебиетіміздің алға басуы мүмкін емес. Рас, жазушыларымыз сынды жақсы көре бер- мейді. Біреуге сын сырығы тиіп кетсе, «жəбірлі жан» қол жиып, топ құрап, өш алуға тырысады. Сын осындайдан жалтақ күйге түседі. Осыдан барып кейде ортақолды шығармалар дəріптеліп кетеді... Əділ сын болған жерде ғана əдебиетіміз құнарлы топырақта өскен бидайдай жайқалып өсе алады», («Жұлдыз», №5, 1962 ж., 145-бет)

• деген пікірі əбден орынды. Сындағы асыра мақтау, қошеметшілдік

жазушының сынға құлақ аспау, дандайсу сияқты жаман əдетке бой ұруына кұрық береді.

Жасыратыны жоқ, бізде əлгіндей сын сырығы тиіп кетсе, Жа- зушылар одағының басшылығынан бастап əрі қарай араша іздеп жүгіретін жазушылар жоқ емес. Кейде тіпті əлі жарық көрмеген, редакцияның портфелінде жатқан сын мақаланы алдын ала біліп, күні бұрын байбалам салып, сол мақаланы шығармаудың қамында жүретін творчество адамдары да табылады.

Көне заман қайраткерлерінің бірі Плутарх: «Мен пікірімнің бəрін қуаттап, бас изей берген досты ұнатпаймын, өйткені оны менің өз көлеңкем анағұрлым жақсы атқарады» – деген екен. Міне, біздің кейбір жазушыларда Плутархтың бойында болған осы қасиет жетіс- пейді. Біздің ақын-жазушыларымыз, əдетте, сыншыдан əділ сыннан гөрі қошемет пен құптауды көбірек күтіп жүреді, былайша айтқанда көлеңке болуға бейім тұрады.

Сын пікірдің бəрі бірдей дұрыс деуге болмайды, онда да артық-кем айтылатын, кейде тіпті теріс түсінуден қате айтылатын тұжырымдар да болады. Бірақ қалай болғанда да сол сынның қатесімен таласып, ал дұрысын қабылдау, ол үшін ашуына тежеу салып, ақылына тізгін беру парасаттылығы біздің бірқатар ақын-жазушыларымыздың да, сыншыларымыздың да творчестволық этикасына əдет боп кіре ал- май жүр.

Əрине, бұдан жазушы мен сыншыны бір-біріне қарсы қою деген ұғым тумауы керек. Əдебиетсіз сын жоқ та, ал сынсыз əдебиет əлсіз. Демек, əңгіме халық алдындағы етер парызды, қасиетті борышты аброймен адал атқаруда болып отыр.

Соңғы жылдары астананың əдебиетшілер қауымы «Əдеби жыл- дың қорытындысы» деп аталатын мəжіліске арнайы жиналып, белгілі бір шығармалардың төңірегінде пікір алысу мəселесін іс тəжірибесі- не айналдырып отыр. Жылдан-жылға қалыптасып, дəстүрге ауысып бара жатқан осы мəжілістің алғашқы тəжірибелерінің өзінен-ақ іске септігі тиетінін аңғарып отырмыз.

Демек, мұндай талқылаулардың ой туғызуға, пікір таластарын туғызуға пайдасы бар екендігі даусыз. Ал ақиқат пікір таласынан туатындығы – философияның уақыт сынынан өткен аксиомасы. Пікір таласы болған жерде біреу көрмегенді біреу көреді, біреудің артық-кем айтқанын біреу толықтырып, біреу теңестіреді.

Осылайша келе-келе əдебиетіміздің белгілі бір шығармасы жайында математикалық ортақ бөлгіш болмағанмен, жұртшылық ден қоятындай ақиқатқа жақын белгілі бір пікір қалыптасады. Бұған осы күні өзіміз қалтқысыз танып, бағалап отырған «Ботакөз», «Абай жолы», «Оянған елке», «Дауылдан кейін», «Сұлушаш» сияқты т. б. көптеген туындыларымыздың тарихының өзі-ақ жеткілікті айғақ бола алады.

Бұрынырақта біз сын жоқ деп жиі айтатын едік, соңғы кездерде біз сынның бар екенін мойындадық та, онда кездесетін олқылықтар мен кемшіліктер төңірегінде сөз қозғайтын болдық. Бұл да дұрыс. Өйткені біз асса əлемге, қалса Одақ жұртшылығына танылған əдебиетіміз бар деген пікірді əрқашан мақтаныш сезімімен айтамыз. Демек, өркен жайған үлкен əдебиетіміздің бар екенін мойындаудың өзі белгілі мөлшерде сол əдебиеттің өсуіне септігін, қолғабысын тигізген сынның да бар екендігін мойындау болып табылады. Өйткені əдебиет пен оның жауынгер сын саласын бірінен бірін бөліп, не қарама-қарсы қойып қарауға болмайды, бұл екеуі – бір даму процесінен туатын егіз кұбылыс. Былайша айтқанда əдебиет сыны көркем əдебиетке өгей бала емес, төлқозыдай егіздің сыңары. Əдебиет сынымыздың марқайғандығының нəтижесінде соңғы бір үш-төрт жылда тағы бір игі іске қолымыз жеткендігін ерекше атап өткен жөн. Ол жыл сайын көркем əдебиет саласындағыдай ондап, жүздеп болмағанмен, бірді-екілі сын мақалалар жинақтарының кі- тап боп басылуы. Сөз жоқ, бұны да жылдан-жылға өсіп келе жатқан

сынның белгісі деп таныған жөн.

Бірақ жарық көріп жүрген сын кітаптарының тиражы басқалармен салыстырғанда өте аз. Атап өту керек, бізде мүмкіндігі бола тұра əдебиеттің күнбе-күнгі тіршілігіне, жауынгер сын саласына аралас- пай, бойын аулақ сап жүрген əдебиетшілер аз емес; жұртқа танылған аға буын əдебиетші ғалымдарымызды былай қойғанда Ə. Нарым- бетов, М. Хасенов, Т. Əбдірахманов, Ə. Дербісалин, С. Ордалиев,

1. Ишанов сияқты əдебиетшілеріміздің бүгінгі əдебиетіміз жайлы лəм-мим деп тіс жармай жатып алуын еш нəрсемен ақтап алудың ыңғайы жоқ.

Біз кейде сын жанрынан сырғақсып, əдебиет тарихына, ғылыми- зерттеу ісіне қарай ойысқан адамдарды сөз арасына қыстырып сы- нап та қоямыз. Əрине, жанрдың қиыншылығынан қашқаны үшін сы- нау орынды да. Дегенмен, сыншы бір подвал мақала жазса, екі-үш жылға азық болардай дауға, жеккөрініштікке қалады. Жақтап жазса

• жарамсақ, жамандап жазса – жалақор, ал екі жағын да қамтып жаз- са – жалтақ атанады.

Бұл мəселеге баса тоқталуымыздың бір себебі мынада бо- лып отыр. Жұртқа мəлім, біздің аға буын сьшшыларымызда əзір тұғырдан түсіп тұрған ешқайсысы жоқ. Соңғы бір-екі жылдың ішін- де ғана осы бір қиын жанрдың жүгін арқалаймыз деп жазып жүрген батыл да, өнікті де мақалаларымен сынның болашақ тұрақты кад- ры болуға жап-жақсы беталыс аңғартқан бір топ білімді жастары- мызды да ұмытпайық. Солардың əрқайсысы да ертең өз еңбектерінің жемісін бірлі-жарым болса да кітап күйінде көргісі келетіні даусыз. Қызықтыру еңбектің қай саласында болса да стимул ғой. Демек, біз сынның болашағын, оның кадрларын даярлау, өсіру ниетін шыңдап ойлайтын болсақ, сыншының еңбегін шығару мəселесін əр жиналыс сайын қайталай бермей, заң күшіне енетіндей етіп біржола түбегейлі бір-ақ шешіп алу қажет.

Үлкен əдебиеттің өз өресіне лайық үлкен тарихы да болу ке-

рек. Қазір Əдебиет пен өнер институты қазақ əдебиетінің, соның ішінде қазақ-совет əдебиетінің де ғылыми тарихын жасау ісімен шұғылданып отыр. Демек, біздің əдеби сынымыздың бұл істе де атқаратын жауапты да абройлы міндеттері бар. Дер кезінде айты- латын сын пікірлердің артық-кемді қате-кемшіліктері бола береді. Бірақ ол түзетілуге тиіс жəне түзетіледі де. Ал əдебиет тарихын ғылыми зерттеу ісі осы сын пікірлерінің іріктеп берген материал- дарына сүйенеді. Бұл жөнінен алғанда əдеби сын əдебиет тарихы деп аталатын ғылымның авангарды, жауынгер барлаушысы болуға

тиіс. Мұның өзі біздің əдеби сынымыздың жауапкерлігі мен жауын- герлігін екі есе арттыра түседі; əдебиет сынын көркем əдебиеттің партиялығы, халықтығы, идеялық жағынан кіршіксіз тазалығы үшін, аса жоғары көркемдік сапалылығы үшін күреске жұмылдырады.

1963.