Әңгімелер ✍️

(Романға баратын жол)

I тарау

Айдалада бес-алты тас үй. Алыста жер астынан мұржалар шығып тұрған жер барактар көрінеді Бұл Қарағанды көмірлерінде істелетін шахтерлердің жер барактары. Түн. Ай жарық. Далада қыбырлаған бір жан жоқ. Шахтерлер жұмыстан жаңа ғана қайтқан. Ортадағы бір жер барактың ішінде семьялы алты шахтер тұрады. Үй төбесіне кірлер ілінген. Еденде алақандай бос жер жоқ. Бәрі қоқырмен толған. Шахтерлер өз төсектерінің үстінде, жерде қара су ішіп, нан жеп отыр. Ашыққан балалар нан жеген әкелерінше қарайды. Тек Әли, әйелі Дәмелі, баласы үшеуі қисайып төсегінде жатыр.

Есіктен біреу қарады:

— Әліпті сұрап біреу келіп тұр!

Әліптің 63i де әйелі де, баласы да ұшып орындарынан тұрысты. Әліп ұзын қара жігіт, беті-қолын жуынбаған күйде. Қабағы түнерген. Басында жыртылған қара күйе берік. Аяғын салмақпен басып далаға шықты. Артынан әйелі де шығады. Әліп арбадан түсіп жатқан Төлептің қасына келеді. Салқын қанмен қолын алады.

Төлеп:

— Мен землянкеңе ағаш әкелдім.

Әліп ағаштарды керіп езу тартады.

Әйелі келіп амандасты. Күләнданың бетінен сүйеді.

— Күләнда ағасына ет әкелді — дейді Төлеп.

Әліптің әйеліне береді.

Дәмеш:

— Қалқам ағасының аш екенін білген ғой — дейді.

Әліп қуанышты, қабағы жаңа ашылған сияқты. Бірақ үйге кіруге ыңғайланғанда, түсі бұзылып, әлдене ойына түскендей болады. Бұрылып жер кепеге қарайды. Қозғалмай тұрып қалады.

— Сен неге сілейіп қалдың? — дейді Дәмеш.

— Орын... орын...

— Не қылған орын?

— Жататын орын жоқ қой...

Төлеп ат байлап жүреді. Күләнда арбадан жүгін түсіріп жатады.

— Үйіне келгенде, екі жыл көрмей көріскен ағаңа орын тауып бере алмағаның қиын екен. Айтшы өзің, далаға жатқызайын ба? — дейді Әліп.

Әйелі үндемей жерге қарайды.

— Дәмеш! Шай ішкенде Нұрлыбай төсегі мен өз төсегіміздің үстінде отырып ішерміз. Одан кейін мен жұмысым бар деп шығып кетейін, шахтыға түсіп жатармын, сен үшеуің сығылысып ептеңдер.

— Одан да сен жер кепені қаза берсең қайтеді? — дейді Дәмеш.

— Мақұл.

Әліп үйге кіреді. Нұрлыбай шахтерге:

— Менің ағам келген екен, шай ішіп болғанша орныңды бере тұрсаң...

Дәмеш күліп...

— Сүйтші, көп жасағыр — дейді.

Нұрлыбай орнынан тұрып далаға шығып кетеді.

Есіктен Төлеп пен Күләнда кіреді.

— Ассалаумағаликем!

«Аликумсәлем» деген күбірлеген дауыстар шығады. Төлеп келіп Әліптің төсегіне отырады. Кішкене баланың бетінен сүйеді.

Ең шетте жатқан кісінің беті көмескі білте шамның жарығымен тек қарайып көрінеді. Ол шахтер шалқасынан жатыр. Оның аты-Шектібай. Ол бұрылмастан, келген Төлептерге мынаны айтады:

— Біздің өмір осы, бір землянкеде қойдай қамалып жатырмыз. Бір нәрсе дейін десең шығарып жібереді. Тағы екі үй кіргізбекші.

Мұның әйелі төсек үстінде картошка аршып отыр.

Дәмеш қасындағы жатқандардан стакан жинайды. Жастықтың астынан ораулы қара нанды алып турайды. Оны көріп қатарында жатқан бір шахтерің баласы «нан» деп жылайды. Оған ешкім келіп қойған жоқ. Тек інісін «жүгермек» деп бір қойып қалды. Дәмеш нанның жартысын төсектің астына қайтадан тықты. Шәйнегіне, бір рет ішілген, шайдың су самасын салды. Екі кесеге құйып Төлеп пен Күләнданың алдына қойды.

— Күнше күштегенде сексен тиын табамыз. Нанға да жетпейді. Жалақыны тағы да азайтпақшы. Ауылға келіп күн көрмесек... — деді Әліп.

Шетте жатқан:

— Кетсек, бәріміз бірден кетелік. Бәріміз де кетеміз деп жұмыс істемей қояйық, жұмысты тоқтатып тұра алмайды. Амалсыз жалақысын көбейтеді.

Ортада жатқан шахтер.

— Ой, тыныш жатшы, өзің бір нәрсе көрейін деп жүрсің-ау.

Шетте жатқан шахтер басын жұлып алып:

— Көрмей жүрміз бе, бәрін көріп жүрміз. Неден қорқасың, жалақыдан айырылам дейсің бе? Айырылмай отыр ма едің? Ашығам дейсің ғой. Ашықпай отырсың ба? Жатақ орнымды алып қояр деп қорқасың-ау, есіңде болсын, сенде жатақ орын жоқ. Ендеше неден қорқасың? Мен қорқудан кетем.

Шеттегінің қасындағы:

— Қойыңдар, құлаққа маза беріңдерші — деп бір аунап түсті.

Таң жанадан атып келе жатыр. Жер кепенің iшi ұйқыда. Бір уақытта гудок айқайлады. Ортадағы жатқан қарғын тұрды. Нұрлыбайды оятты. Нұрлыбай көзін уқалап жатыр.

— Екінші гудок айқайлады ма? — деді.

Оған ешкім жауап берген жоқ.

Ортадағы:

— Кәне, тұрыңдар! — деп айқай салды.

Барлығы да бастарын көтерді. Барлығы да «екінші гудок болып қалды ма» деп сұрап жатты. Шеттегі жатқан киінді жастығының астынан бір жапырақ нанды алып қойнына тықты. Сүртті де қайтып алып, жартысын жұлып жастық астына қайтадан қойды.

Біртіндеп шығып жатты.

Дәмеш, Күләнда тұрды.

Дәмеш жастық астындағы бір жапырақ нанды алып далаға шықты, Күләнда да далаға ере шықты.

— Мен де барам, жеңеше.

Екеуі жүріп келеді. Едәуір жерде біреу қатты тоң жерді қазып жатыр. Бұл — Әліп, Дәмеш оған нан апара жатыр.

Біреу келіп оны алдына салып айдап кетті. Дәмештер жүгіріп келеді. Әліп тас баракқа алып келді, ішке кірді, бұл шахты иесі ағылшынның кабинеті еді. Төрде қағаз жазып семіз шал Хокинс отыр. Диванда оның баласы Джим отыр. Жасы жиырма бестерде, кішкене қып-қызыл тілі бар, құйрықсыз жапон итін алдына алып отыр. Джим қалтасынан қораб алып, оның ішінен кәмпит алған сайын, ит өзінің кішкене тұмсығын жалап-жалап алады.

Джим кәмпитінің бірін алып өз аузына салып, екіншісін алып иттің аузына салады.

Әліп шал Хокинстің алдына келіп тұрды.

Ағылшын басын жұлып алып, тілі бұралып, ағылшын акценті тілімен:

— Сен неге менің рұқсатымсыз землянке қазасың?

— Құдайдың жері ғой — деді күбірлеп Әліп.

— Мүмкін, қазақтың жері шығар? Сен шахты да қазақтың дерсің 10 сом штраф салам!.. — деп ақырды Хокинс.

— Сен ағашты қайдан алдың?

— Ағам әкеліп берді.

— Ұрлап алғансың ғой, қазір ағашыңды конторғa алып кел.

Осы уақытта Дәмеш кіріп келді.

Күләнда сескеніп Дәмештің қолынан ұстап қалтырап тұр. Джим Күләнданы көргенде өзінің аузына апара жатқан кәмпитін итінің аузына сала салды. Аузын ашып қарап қалды. Ә дегенде өзінің бұрынғы сұлу әйелдерді көргендегі әдетімен аңдаусызда ағылшын тілімен:

— Please, sit down — деді.

Хокинс оған бұрылып қарап, езу тартып күлді.

— A girl is good!

Джим Әліпке қарап:

— Where does he WOTK?

Хокинс:

— Miner.

Әліп Хокинстің аяғына жығылады:

— Тақсыр, рақым етіңіз, мүсәпірмін, землянкем жоқ!

Джим жармасқан итін қуып жіберіп, Күләндаға қадалады. Күләнданың қасына келеді. Күләнда шошып Дәмештің ар жағына шығады. Әліп келіп Джимнің алдына жығылады. Джим Хокинске барып құлағына сыбырлайды. Екеуі де Дәмешке тығылып тұрған Күләндаға қарайды. Әліп Джимге бас иіп, тағы жалынайын дегенде, екі қолын сермеп:

— Ол райт, ол райт — деп басын изейді. Өзі Күләндадан көзін алмайды. Әліп екі қолын көкірегіне қойып ырзалық беріп, басын шұлғиды.

Әліптер есіктен шығып бара жатқанда Хокинс:

— Штрафты төлейсің, жұмысқа кешігіп қалдың! — дейді.

Әліп аңырайып тұрып, шығуға ыңғайланғанда Хокинс тағы шақырып алады:

— Землянкеңді қаза бер, бірақ, саған мынадай шарт қоям: сен жетінші забойдан көмір шап.

Әліптің түсі қашып, көзі шарасынан шыға жаздайды:

— Ол қауіпті ғой, көмір басып қалады, креп жоқ...

Хокинс:

— Мен бұйырамын! Барасың! Кет, жоғал!

Әліп шығып кетеді.

...Күләнда жер баракта Әліптің төсегінде жатыр. Ойланып жатыр. Ағылшынның тесіле қарауы көз алдына елестейді. Көзін кең ашып, денесі түршігіп, көзін қайтадан жұмады.

...Төлеп пен Дәмеш екеулеп жер баракты қазып жатыр. Қазған жерлері кісінің белаурынан келеді. Қар басқан дала көрініп жатыр. Бір мал жоқ, тек алыста үрген ит даусы естіледі.

ІІ Тарау

Менің ...Шахты асты қараңғы, забой жеңнің ішіндей жіңішке. Креп жоқ, тышқанның іні сияқты. Әліп соның түбінде көйлегіне дейін шешіп, жалғыз өзі көмір шауып жатыр. Бұл — кәдімгі жұмыс істеуге болмайтын қауіпті жетінші лава. Самайынан аққан тер көмір күйемен қап-қара болып емшегінің үстіне дейін сорғалап ағып жатыр. Желкеден аққан тер, жон арқасынан жол тауып арып, шалбарының ышқырына барып жоқ болып жатыр. Әліп шөлдеген. Қайта-қайта тамсана береді. Әліп ентігіп дем ала алмай тұр. Әліп қабырғадағы дымқыл көмірдің арасынан тамшылап тұрған қара суды алақанымен іркіп, тосып алып жұтады. Дамыл таппай үсті-үстіне шабады. Күректі алып, шапқан көмірлерін дөңгелек арбаға салады, арбаның алдында байлаулы жіп бар. (Бұл жіп — Әліптің мойнына салып, арбаны тартатын жібі). Арба көмірге сәл толмайды. Шынында толған, бірақ асыра үңілген емес. Үңілмеген арбаны қабыл алмайды, штраф салады.

Әліп күректі тастап, қайтадан қайласын қолға алады. Отырып төбесіне қарайды. Бір топ көмір шоқтай болып шығып тұр. Оны жамбастап жатып, аяқты созып жіберіп, қос қолдап ұру керек. Лава тар. Әліп аяғын созып жіберіп жамбастап жатып, шабуға ыңғайланады. Сол уақытта аяқ жағы сықырлайды. Бұл төбеден көмір. Алдымен бір топ көмір құлап түседі, бірақ аяқты жинап түрегеліп қашып кетуге мүмкіндік жоқ. Әліп құлап келе жатқандай-ақ бар дәрменімен айқай салады. Төбесіндегі көмірлер басып қалғанда, екінші рет айқалайды, бірақ даусының жартысы ғана естіледі.

...Алтыншы забойдағылардың біразы қайлаларын тастап жүгірді. Жолда десятник тұр, жібермейді.

— Қайда барасыңдар, жұмыс істеңдер?!

— Жетінші забойдағы Әліп көмір басып қалыпты, өледі ғой, аршып алайық та — дейді Нұрлыбай шахтер.

Біраз қайлашылар жиналып қалады, десятник жанына орыс жігіт келеді Бұл қайлашы Илья Афанасьев...

— Неге қарап тұрсыңдар? Бәріміз қырылып қалсақ та, бұлардың жаны ашыр ма?

Илья жетінші забойға өтіп кетеді. Десятник оны ұстаймын дегенде, Шектібай иығынан тартып тоқтатады. Бетше ала көзімен қарап, өзі жетінші забой жаққа кетеді. Десятниктің қасына қайлашы Алексей Петров келеді.

— Киргизда нелері бар? Бәрі қырылып қалсын! — дейді десятник.

Алексей тістеніп, көзін алартып, қабағын түйіп, десятникке біраз қарап тұрады.

— Сенің киргизда нең бар?

Қасында тұрған қазақ забойшы Бейсен десятникке:

— Не әкеңнің құны бар?! — дейді.

Десятник айқай салады:

— Қaзip жандарыңның барында тараңдар, жұмыс кетіңдер!

Қайлашылар біртіндеп тарасады.

...Илья мен Шектібай жетінші забойда. Алыстан шамдары жылтырайды. Әліпті көмір астынан аршып алған. Әліптің eci жоқ, талып қалған, өлік сияқты. Сүйретіп алтыншы забойға алып келеді. Қайлашылар жұмыстарын тастап, қайтадан жиналып қалады.

— Tipi ме? — деп сұрайды Нұрлыбай.

— Tipi, аяғы сынған, басқа жерін білмейміз.

Қалайшылар қоршап алады.

Жан-жақтан барлығы бірдей шуласады:

— Енді мұны шығарады!.. Жұмыстан қуады!..

— Айуандар, көріне көзге өлімге айдап, мертіктіріп, енді жұмыстан шығарады... — дейді Илья.

Арт жақтан бір қазақ жігіт:

— Осы неге креп қоймайды? Біздің елде дей ме? Неге қауіпті жерге айдайды? — дейді.

— Өлсін дейді. Сен өлсең айдың басынан бергі жалақыны десятниктің пайдасына қаладым — дейді" Алексей.

Десятник келе жатады. Жұмысшылар тарай бастайды.

Алексей десятникке:

— Қaзip жоғарыға хабар бергіз, елірмей емдету керек.

— Сен өзің неғып жүрсің, неге жұмысына бармайсың? — деп десятник бажылдайды.

— Мен үшін сен істемейсің ғой.

— Сенімен ертең сөйлесермін.

Илья, Шектібай, Алексей үшеуі Әліпті көтереді.

— Қайда барасыңдар? Не жұмыстарың бар?.. Көмірлеріңді шабыңдар... білмейді жата берсін...

— Сендер өлтірді деп біз өлтіре алмаймыз — дейді Илья.

Десятник мұртын сипады:

— Жұмыстан шыққыларың келген екен.

Десятникке ала көздерімен қарап, Әліпті көтерісіп алып кетеді.

Қайлашылар арасында күбір сөз:

— Енді Әліпті жұмыстан шығарады.

— Бала-шағасы аштан қырылады...

— Өзі жазылар ма екен?..

— Үндеріңді өшіріңдер! — деп десятник айқай салды.

Шахтерлер сөздерін тоқтатады. Десятник тың тыңдағанда біраз тұрып, кетіп қалады.

...Әліптердің жер кепесі. Өте қараңғы: Төсекте Әліп жатыр. Көзі жұмулы, ауық-ауық ерні қимылдайды. Ышқынғысы, айқайлағысы келеді, бірақ дәрмен жоқ. Жағалай Дәмеш, баласы, Төлеп, Күләнда, Илья отыр. Шектібай, Алексей түрегеліп тұр. Дәмеш, кішкене бала, Төлеп, үшеуі де жылап отыр.

— Қайнаға-ау, енді қайттым? Қырылатын болдық қой — деп Дәмеш қатты жылап жіберді.

— Қырылмайсың, шығартпаймыз жұмыстан — деді Илья.

Илья, Шектібай шығып кетті. Алексей Дәмешке қарап біраз тұрды. Бір нәрсені айтқысы келген адамдай оқталды. Қолын қозғады. Қазақ тілін білмеген соң айта алмай ернін тістеді. Қайтадан Дәмешке қарады. Қиналып жатқан Әліпке қарады.

Боздап отырған кішкене балаға көзі түсті. Тағы айтайын деді, айта алмады. Сөз орнына кезден жас шықты. Күйелі беттен жас сорғалады. Көзіне десятник елестеді. Шампанский ішіп отырған ағылшын елестеді. Алексей басын көтеріп алды, есікке қарай жүрді. Есік алдына барып, мойын салбыратып, кепкесін қолына ұстап біраз тұрды. Содан соң кенеттен артына бұрылып, тез-тез басып Дәмешке келіп үлкен, қап-қара кендей болып жатқан алақанын ұсынды. Дәмештің қолын алып серттескендей бетіне қарап біраз тұрды. Содан кейін бір сілкінді де, айбынды қадаммен басып шығып кетті....

Төлеп үндемей отыр. «Шіркін, біз де келдік. Әліп бақытсыздыққа ұшырады-ау» — деп отыр ма? Бір уақытта.

— Күләнда, сынық салушыға тағы барып келейік, неге келмей жатыр? — деді Күләнда орнынан тұрып шығып кетті.

Әліп енді ойбайлады. Аянышты түрде ыңырсыды. Ыңырсу өрлеп, шыңғыруға айналды. Сүйеніп арамен кесіп, ағаш құсап бөлшектеп жатқандай болды. Бір уақытта аяғы емес, дәл жүрегінің барлық жағынан да тез-тез ине сұғып жатқандай безектеді. Содан соң сол ұзын инелерді айқастыра өткізіп тырп еткізбей, қозғалтпай қойғандай талығып, қырылдап, демі бітіп, үні шықпай қалды. Кенеттен сол барлық жағынан да ине сұққан жүрегін үлкен, жалпақ темір алақанмен тырнақты батыра ұстап жұлып алып бара жатқандай, қатты шыңғырды.

III тарау

....Қас қарайған. Ағылшын үйлер! Терезелерінің жарықтары көрінеді Аспанда ай да, жұлдыз да жоқ. Қара бұлт тақтайға тамған майдай, біртіндеп жайылып аспанды тегіс жапқан. Әлдеқайда шәуілдеп ит үреді Жұпар басып Күләнда келеді. Үлкен қара көздері ойнақшып, жан-жағына алақтап қарайды. Қорқынышты. Оймақ аузы, кішкене әсем ерні тістеулі. Тоқтады. Артынан дауыс шықты. Бұрылып қарады. Жақындап келіп қалған пар атты шананы көрді. Жолдан шыға жүрді «Тоқта!»деді біреу. Күләнда айқай салайын деп еді, кенеттен тістелген ернін босатып, аузын аша алмай қалды.

Шанадан біреу:

— Мініңіз, біз де сонда барамыз — деді.

Күләнда шегіне түсті. Сонда артынан біреу құшақтай алды. Күләнда ыршып түсті. Айқайлай бергенде, бір үлкен қол орамалмен аузын басты. Күләнданы екі адам көтеріп шанаға салды. Күләнда тулайды, біреуі көкірегінен басып, кеудесіне мініп алып, аузына орамал тығып отыр. Қос ат ала жөнелді. Шауып келеді. Қызыл тас үйге әкелді. Екі жігіт Күләнданы көтеріп, ішке кіргізді. Есікті ашты. Ауызғы үйде кішкентай итше кәмпитін беріп Джим отыр. Ей жігіттің бірі-мұртты сары жігіт, Күләнданы ішке кіргізерсің. Қол қусырды:

— Мырза, келді!

Бұл — орысша киінген үлкен қара жігіт — Өтеген тілмаш.

Джим итін алқымынан итеріп тастап жымиып күлді. Күләнда бір жігіттің құшағында қабырғаға тығылып тұр. Ес-түс жоқ. Ойына баяғы кабинеттегі уақиғалар түсті. Жігіт босатып тұрды.

— Көкежан-ай, мені құтқаршы!

Күләнда еңіреп Өтегеннің етегіне жармасты. Өтеген ыржаңдап күлді Джим Өтегенге сағат ұсынды. Өтеген оны алып екі алақанына кезек салып қарады. Күлді қалтасына салды. Өтеген Күләндаға қарады.

— Ештеңе де істемейді. Тек мырзаның мырзалығы ұстап, саған көйлек кигізіп жібермекші. Жақсы қыз екен дейді — деді Өтеген. Өзi тepic қарап сылқылдап күледі.

Есіктен үй сыпырушы Таня кірді. Алға қарай жүрейін деді де, есіктің тұтқасынан ұстап кейін шалқайды. Көзі аларып, бетінен қаны қашты.

Өтеген Күләнданы құшақтап, сүйретіп, ішкі үйге кіргізді.

— Шырағым, мен қазақпын ғой, мен барда несіне қорқасың?

Кровать үстінде әйелдің әдемі көйлегі жатыр. Жерде кілем төселген. Өтеген ағылшынша тігілген жібек көйлекті қолына алды:

— Мынаны ки, мен тepic қарап тұрамын.

Күләнда жылап тұр, көйлекті алмады.

— Бол, ки! Тезірек кетейік. Дұшпаннан түк тартсаң да пайда емес пе? Тез! Әліп қиналып жатқан шығар. Бұлардың әдетке бергенін алмасаң жібермейді.

Күләнда дірілдеп Өтегенге қарайды. Күләнда көйлекті алды. Қолы дірілдеп тұр, көйлекке қарайды.

— Бол, мен тepic қарап тұрам.

Өтеген тepic қарайды. Күләнда әлі көйлекке қарап тұр. Ол ағылшын әйелінің киініп жүргенін көрген, қызыққан. Көзіне елестейді. Көйлегін шешеді, бұрылып қарайды. Томпайып тіке төңкеріліп тұрған, кішкене екі кесеге көзі түседі. Ернін жалайды, сілекейін жұтады. Тағы қарайды. Күләнданың жіңішке аш беліне көзі түседі. Ентігіп, шыдай алмайды. Бұрылып, жүгіріп барып құшақтай алады. Күләнда шошынып секіріп түседі. Есік сылдыр етеді. Өтеген селк етіп, түк білмегендей есік жаққа жүгіреді.

— Мен қалай киюді үйретейін деп едім — дейді.

Күләнда көйлегін киген. Қолға түскен асаудай.Бірақ көйлек келісіп тұр. Өз көйлегін, камзолын алып, есікке қарай жүгіреді.

— Жүр кетейік, ағатай!

Осы уақытта үйге Джим кіріп келеді. Өтеген шығып жүре береді. Джим есікті бір бұрап, ішінен кілттеп, кілтті қалтасына салады. Күләнда, үрейленген, екі көзі Джимнен айырмай, кейін шегіне түседі. Барлық күшімен есіктің тұтқасына жабысады, есікті тартады, жұлқылайды. Джим қолына бір орамал алып Күләндаға келеді. Күләнданың қолындағы киімдерін алып, босағаға лақтырып тастайды. Күләнда баланың жыласымен еңіреп қоя береді. Джим Күләнданың қолынан ұстап, сүйретіп төсекке алып келеді. Отыр дегендей ымдайды. Күләнда отырмайды, жылап жұлқынады. Джим кеудесінен басып отырғызады. Екеуі сөйлеспейді, бірінен-бірі көзін алмайды, арбасып тұрған сияқты. Бірін тілі бірі білмейді. Күләнда қорқынышты жылап отыр. Джим қуанышты, күліп отыр. Көздері жайнап Күләнданың бетіне, денесіне қарап біраз отырды.

Джимнің көзі қарауытты, аузынан суы ақты... құшақтай алды. Кішкене Күләнданы соқтадай денесімен бас салды. Айқайлауға әлі келіңкіремей, кішкентай аузын тістеп сүйеді. Нәзік белін қысып төсекке жатқызды аузын орамалмен басты. Күләнданың булыққан буынған даусы шықты, аяқ-қолы төсекті сабалады.

...Ауызғы үй. Өтеген күлімдеп есіктен тыңдап тұр, Таня үйдің ортасында тұр.

Ішкі үйден ышқынған, жан қиналған, көмекке шақырған, жаны шығып бара жатқан ащы дауыс шықты. Таня жүгіріп барып есікті қақты. Өтеген оны итеріп жіберді. Таня ентігіп, үрейленіп Өтегенге қарады, жүгіріп далаға шықты. Алды-артына қарамай жүгіріп келеді. Дала қараңғы, талай сүрінді Міне, шахты конторы. Міне, шахтыға баратын жол. Әлі жүгіріп келеді. Міне, шахтыға келді, қора аузына еніп жоқ болды. Қараңғы штрекпен жүгіріп келеді. Забойға енді, сүйретіліп, еңбектеп келеді. Шаң-шаң қайла дыбыстары, күректің сылдыры, жалтыраған шамдар көрінеді.

IV тарау

Таня Ильяға келді. Ентігіп, біраз сөйлесе алмай тұрды. Илья Таняға қарады. Таня қалтырап:

— Әліп қайда? Кішкене қарындасын көшеден ұстап алып, Джим зорлап жатыр, қыз өлетін.

Ильяның көзіне Әліптердің үнінен шыққан қыздың далаға шыққаны елестеді Қараңғыдан: «О-не дейді?» деген күбірлер шықты. Шахтерлер келіп жатыр. Илья маңдайынан терін білегімен сүртіп тұрып:

— Әліптің кішкене қарындасын дәрігерге бара жатқанда, ұстап алып, үйіне апарып Джим зорлап : жатыр дейді.

— Не дейді? — деді жаңа келе жатқан біреу.

Илья жай ғана:

— Бұл айуандыққа шыдауға бола ма, бұдан өткен айуандық бола ма! — деді.

— Осыған қалай шыдайсыңдар?! — деп Илья айқайлап жіберді.

— Ажыратып алу керек — деді біреу.

— Жүріңдер, жұмысты тастаңдар!

Шахтерлер тұс-тұсынан айқайлады, түрлі боқтаулар естідік. Еңбектеп Алексей келді. Жұрт қызып, дабыр ұлғайып, боқтау көбейді.

Шамның жарығында бүк түсіп, үндемей біреу отыр. Бұл — Сәду. Сәду басын көтеріп алды:

— Бәрін бүлдіріп жүрген орыстар, жаңа Әліпті апарып келгенде бір сұмдықты істеп келген ғой. Тыныштығымызды алып-ақ болды-ау.

Қайласын қолына ұстап ұзын қара жігіт отырды. Бұл осы уақытқа дейін ештеңе деген жоқ. Тісін қайрап, көзі жарқылдап, қайламен біреуді ұруға тап беруге отырған сияқты. Бұл — Бейсен шахтер еді, Сәдуге қарап:

— Жаныңның барында аузыңды жапсаң қайтеді.

— Қазақ-қазақ, деп қақсайсың да жүресің, қазақшы болсаң, жас қызыңды құлындай шыңғыртып жатқанда неге ара түспейсің? Күні кеше емес пе еді десятникке жағынып бізді «қазағыңды» жамандап жүргенің. Білеміз, қандай орысқа қас екеніңді — деп Шектібай да жекіп тастады.

Алексей орнынан қозғалды.

— Кәне, жүріңдер! Үшінші забойға кеттік — деді. Шахтерлер қимылдай бастады. Қайлаларын ала жүрді. Забойдың іші айқай, боқтау сөзге толды.

Забойдың ең түбінде бес-алты адам отырды. Илья шығып бара жатқанда бұлар қарап тұрды да, жұмыстарын істей берді. Ильялар штрекке түскенде, алдындағы үшінші забойдан жиырма адам шықты. Алдарында Алексей. Барлығы қосылып штрекпен келе жатыр. Тәртіпсіз айтылған сөздер, айқайлар көмірдей құйылады. Алдарынан десятник шықты.

— Ал, жігіттер — деді Бейсен. Барлығы жабыла түсті. Десятник тұрған жерге шахтерлер үймеледі, тепкілеп-тепкілеп тастап кетті.

Шахтерлер сөйлеместен жүгіріп келе жатыр. Қызыл тас үйге жақындап, есік алдына келді. Алдында үздік келе жатқан Бейсен мен Илья ішке кіріп кетті. Осы уақытта мылтық атылды. Үш полицейский есіктің алдына келді. Бейсендердің кіргенін көрмей қалды. Тағы да мылтық атылды. Айқай-шу көбейді.

Ішкі үйге Бейсен мен Илья кірді. Төрде, төсекте, ессіз-түссіз, көзін жұмып, талып Күләнда жатыр. Дірілдеп сұп-сұр болып, көзі аларып, бұрышқа тығылып Джим тұр. Илья Күләндаға барды. Бейсеннің көзі Джимге түсті. Тісін қайрап, көзі шатынап біраз қарап тұрды да, қайласын салмақтады. Джимнің көзі қайлаға түсіп, бұрышқа тығыла түсті. Бейсен қайласын үй қабырғасына сүйеп қойды. Жұдырығын түйіп, тістеніп Джимге барып, аларған көзін қадап, қолынан ұстап, үйдің ортасына алып келді. Жұдырығын салмақтап тұрып беттен бір соқты. Джим қаңғалақтап ұшып түсіп, мұрнынан қан сорғалады. Илья келіп ұстай алды.

— Ұрма!

Бейсен оған бой бермей барып, үлкен етіктің өкшесімен екі тепті. Сөйтіп, сырт беріп ауызғы үйге шықты. Мұнда үй ішін шыр айналып жүгіріп Өтеген жүр. Бейсен ұстап алды. Жағасынан ұстап, жерге алып ұрды. Алқымынан езгіледі. Өтегеннің мұрнынан қан кетті. Өтегеннің буынып айқайлауға әлі келмеді, көзі бұлдырап есі ауды.

Абайсызда бір полицейский кіріп келді. Мылтық атты. Оқ Бейсенге тимеді. Қасына келіп наганын көтере бергенде, артынан Илья келіп, қайламен көк желкеден соғып жіберді. Полицейский етпетінен құлады. Наган ұшып түсті. Илья оны қалтасына салып алды.

Илья мен Бейсен Күләнданы көтеріп есіктің алдына алып шықты.

Шахтерлер жабырлап қоршап алды. Шахтерлер:

— Тірі ме?

— Атқан ба?

— Не істепті?

— Тірі — деді Илья.

Топты жарып Төлеп келді. Қызының үстіне өкіріп құлай кетті. Ойбай салып жылап Дәмеш және бес-алты шахтер әйелдері келді. Жұрт топтанып Күләнданы алып жүрді. Есіктің алдында не істерін білмей екі полицейский қала берді. Топ кетіп бара жатқанда:

— Болар іс болды. Жұмысқа бармаймыз! — деді Илья.

Арт жақта келе жатқан бір шахтер:

— Бір сұмдық басталды-ау! — деп күбірледі.

— Көзге түсе бермей, жұмысқа кетейік те — деді қасында келе жатқан жолдасы.

Бес-алты шахтер бөлініп шахтыға қарай бұрылды.

— Қайда барасыңдар! — деді Шектібай.

Олар жауап қатпай, үндеместен кете берді.

— Қызды қайда апарамыз? — деді бір уақытта Шектібай Алексейге.

— Айтқандай, Әліп төсегінде жатыр екен-ау.

Илья төмен қараған күйімен біраз жұрт отырып басын көтеріп алды.

— Біздің үйге апарыңдар!

— Өзің қайда жатасың?

— Мені, бәрібір, қамайды ғой.

Ешкім дыбыс шығарған жоқ. Топ Илья жер кепесінің алдына келді. Шектібай, Дәмеш, тағы бір-екі шахтер ес-түстен айрылған. Күләнданы үйге алып келді. Бұл үй тіптен кішкентай. Ені тар-ақ. Екі ағаш төсек зорға сыйып тұр. Үйде ешқандай бұйым жоқ. Тек бір-екі жыртылған көрпе, жыртық пешпент қана көрініп тұр. Пеш түтіні үйдің ішіне қаптаған. Бұл Алексей мен Ильяның баспанасы. Ильяның әйелі Мария келді.

— Мына төсекке әкеліңдер — деп өз төсегін көрсетті. Даладағы топ тарауға ыңғайланды. Шектібай айқай салды:

— Енді Ильяларды қамайды, жұмыстан шығарады. Барлығы біз үшін емес пе? Жандарың болса, қорғап алыңдар!

Жұрт тұс-тұсынан айқайлады:

— Қорғамай несі бар!

— Қорғап аламыз!

— Жау қолына тастамаймыз!

...Күләнда көзін ашты. Басын көтермекші болды. Қайтадан көзін жұмды. Қасында жылап Төлеп отыр. Бас жағында Ильяның әйелі Мария отыр.

Бір уақытта Күләнда көзін шарасынан шығара қатты ашты. Үйдің төбесіне қадалды.

— Ойбай, өлдім, әкетай, қайда жүрсің? Уһ!.. Өлдім... мынаны ұстасайшы...

Күләнда ернін тістеп, бетін тыржитты. Шыңғырып, бағанағы дауыспен бақырды.

— Мен қасыңдамын, шырағым.

Бірақ Күләнда тыңдаған жоқ. Тырысып, тартылып, ышқынып тұрған денесін тастап, босатып жіберді. Талып кетті.

V тарау

Әліп сынған аяғын салған соң, қиналғанын қояйын деді. Сұп-сұр болып көзін жұмып жатты. Денесі тас болып қатып қалған сияқты. Еш жаққа қозғалмайды. Басында Ильямен Дәмеш отыр.

Бір уақытта Әліп көзін ашты. Біраз жатты. Сонан соң көздерінен мөлтілдеп жас ақты.

— Илья-ай, өмірімде көзімнен жас шықпаған адам едім. Мынау батып кетті-ау.

Осыдан соң аяқ жағы үзіліп түскендей болды. Ернін тістеп қиналып, көзін жұмып, маңдай терісін жиырды. Сөйтіп, көзін тағы ашты.

— Ол енді өле ме?

— Не өлсін. Әлі-ақ жазылып кетеді, алаң болма! — деді Илья.

Әліп әлсіреген көзін біраз жұмып жатты да, қайтадан ашты.

— Кішкене баланы зорлапты дейсің бе?

— Я.

— Айуан...

Әліп қолын көтерейін деді.

— Ойбай.

Аяқ жағы жұлынып кеткендей болды.

— Айуан...

— О — о — о-ой... Әліп талып кетті.

Күләнда сәл тыншып, көзін жұмып жатты. Қатарында Мария жатыр. Үй іші қап-қараңғы. Ел ұйқыда.

Екінші төсекте Алексей әйелімен жатыр. Дәл есіктің аузында, жерде Илья жатыр.

Бір уақытта есік тысырлады. Біреу сырттан есікті ары-бері жұлқылады. Қатты тартқанда ілгегі үзіліп, есік ашылып кетті. Наганын алған полицейский Ильяға сүріне, үйге құлап кірді. Илья қарғып тұрды.

— Қолыңды көтер!

Илья қолын көтерді. Алексей, Мария, Алексейдің әйелі оянды. Ұйқысын аша алмаған әйелдер үрейленіп тұр. Келген бір солдат Алексейге қолыңды көтер деді. Солдат тінту бастап Күләнданың басын қарады.

— Жолама оған, оятасың, тарт қолыңды! — деді Илья.

— Тап наганды! — дейді полицейский.

— Менде жоқ, білмеймін.

— Тап, қазір атам.

— Айқайлама, ауруды оятасың.

Күләнда оянып кетті.

— Ойбай, басты, басты, өлдім-ау, жаным... жаным... Ойбай — ау-аа!..

Ащы айғай тағы шықты. Солдаттар Ильяны алып шығып кетті.

Таң атып келе жатыр. Жерде қар. Шығып келе жатқан күн сәулесімен аспандағы бұлттың жиегі қызарған. Дәмеш пен Төлеп жер қазуда. Екеуі түнімен екі аурудың басында болады да, күнімен жер барак қазады. Жер барак бітуге де таянған. Төбесіне ағаш салынған, тоқыған қамыс, ши жайылған. Қар үстінде қамыс, кесілген ағаштар жатыр.

— Бүгін бітіріп Күләнданы әкелеміз — деді Төлеп.

Есіне үйінде қалған Рақмет түсіп, Төлеп жерге отыра кетті.

Алыстан біреу жүгіріп келеді. Жақындады. Жылап келеді. Бұл Мария екен.

— Қызың... қызың... — деп Мария булығып қалды.

Дәмеш ойбай салып, жылап жүгіре жөнелді. Төлеп те жүгірді. Бірақ есінен адасып, жүрегі суылдап, неге жүгіргенін де білген жоқ. Барып есіктен кіре бергенде, неге келгенін білмей, аңырайып тұрды. Тек біраздан соң, қызының қансыз жұмыр ақ білегіне, жансыз өлік бетіне, енді қайтып көрінбестей мәңгі жұмылған көздеріне көзі түскенде «ой бауырымдап» отыра кетті. Дәмеш те жылап жатыр. Жұрт жиналып қалды. Шектібай да келді. Көзін жеңімен сүртіп жатыр. Әліпке естіруші болмаңдар! — деді.

Шахтыдан қашық жерде, мидай далада көп шахтерлер, әйелдер, балалар Күләнданы жерлеп жатты.

«1916 жыл, 1 февраль.

Күләнда Төлепқызы, он бес жасында.

Жауыз шахты иесі ағылшынның қолынан қаза тапқан!»

Жұрт тарауға айналғанда Алексей «Тоқтаңдар!» деп айқай салды.

— Қабір басында сөз сөйлеу қазақ әдетінде болмаса да, сөйлеуге рұқсат беріңдер! — деді.

Мына қыздың неден өлгенін білесіңдер! Ыбырайымдардың неден өлгенін білесіңдер. Әліптің неден аяғы сынғанын білесіңдер, балалардың неден ашыққанын білесіңдер! Бейсендердің, Ильялардың неден қамалып жатқанын да білесіңдер. Бұдан артық мен не айтайын. Бейсендерді босатып алмай, Әліпті қамсыз етпей, жалақымызды көбейткізбей жұмысқа шықпайық. Осы қабір үстінде ант берейік!

— Не дейді?

— Не дейді?

— Қазақшалап жіберіңдер біреуің.

Жұрт шулап кетті. Ортаға Шектібай шықты.

— Не деуші еді, айуан қолынан жазықсыз қаза тапқан жас баланың қабіріне жыламауға бола ма? дейді. Осы қабір үстінде күйінішті серіппеуге бола ма деді. Қатыныңды ұрып, қызыңды зорлап, бала-шағаңды қырып, өзіңді өлімге айдағанына көне беруге бола ма дейді. Жас қызыңды шырылдатып өлтірген айуанды желкеге мінгізіп қоюға бола ма дейді. Осы арада кек аламыз деп ант бермесек, жас нәресте қабірінде тыныш жата ала ма дейді. Қашанға дейін құл боласың? Қашанға дейін үй ішіңді ашықтырып, жас қыздарыңды шырылдатасың дейді.

Екі-үш әйел айқайлап жылап жіберді.

VI тарау

Шахты астында жан жоқ. Адамы көшіп кеткен ұзын, тар землянке сияқты. Қараңғы, жырым-жырым, тарау-тарау тышқан іші сияқты. Ешкім жұмысқа ешкім шыққан жоқ. Жер барактар айналасы да тыныш. Қыбыр еткен жан жоқ, барлығы үйлерінде қасақана жатыр. Жер барактар алдынан бір взвод солдат көп. Жер барактар алдында бір полицейский жүр. Өзінен-өзі олай-бұлай жүреді. Землянке жаққа қарайды. Ойы біреу шықса, байланыса түсіп, ұрыс шығарып, ұрып, қамап, құмардан шығып, кек алмақ. Бірақ ешкім шықпады. Полицейский олай-бұлай жүре бастады.

— Ой, лағнет!

Әлі ешкім шыққан жоқ. Полицейский олай-бұлай жүгіре басып жүрді.

— Ой, лағнет!

Ешкім шықпай қойды. Бір ит келе жатты. Полицейский күйіп кетіп, жайымен келе жатқан итке ұмтылып қуып ала жөнелді.

Шахтерлер төсектерінде жатып алды. Далаға шықпай қойды. Бүгін үш күн болды, аштыққа да шыдады. Адам аштыққа шыдағанда, капиталист Хокинс пайданың кемуіне шыдамады. Хокинс кабинетінде тынбай жұрт жүр. Түрі қорқынышты, сасулы. Столға сүйеніш біраз тұрып алдына қарады.

— Ильяларды босату, Әліпті жұмыстан шығармау, жалақыны өсіру — деді өзінен — өзі.

— Жалақыны өсіру — деді тағы да.

Сүйтті де тез-тез басып жұрт кетті.

Мистер Стибинс келді.

— Мүмкін емес, жұмысшыға тиын беріп, зиянға қалар жайым жоқ — деді оған Хокинс.

— Өзіңіз ойлаңызшы, негізгі шахты тоқтауының зияны Тіпті көп қой.

— Бәрі соның кесірі. Әр уақытта менің мойныма мініп алып, зиянын тигізеді де отырады. Енді ол менің балам емес — деді ашуланып Хокинс.

Көнбей болмайды, мистер Хокинс.

Хокинс ойланып тұр:

— Шақыр өкілдерін — деді бір уақытта.

Стибинс шығып кетті. Алексей мен Шектібай кірді.

— Сендерді ырза қылайын, жұмыстарыңа шығыңдар! — деді Хокинс.

— Солай ма екен!

Алексей оның бетіне қадала қарады. Солай ма екен!

Хокинс пен Алексей сөйлесіп жатқанда, баяғы Сәду землянкенің алдына келіп, қазақ жұмысшыларын жиып алып өзі ортасында тұрып сөз сөйледі.

— Жұртшылық! Мынау орыстар бір бәлеге бастайын деп жүрген жоқ па? Біздің желігетін не бетіміз бар. Бала-шағамыз болса мынау ашығып жатқаны. Ағылшынның несі кетеді, бізді шығарады да тастайды, біреу өлді деп барлығымыздың қырылуымыз жөн болар ма екен? Одан да құдай деп жұмысқа кірісейік. Ағылшыннан кешірім сұрайық. Қараңғылығымыздан бір қателік болды дейік. Қамалған орыс қамалып жата берсін. Онда біздің не жұмысымыз бар. Жер қара, күн жылыда жөнімізді табайық. О, жұртшылық, не дейсің?

Көншілік біразға дейін үндемеді. Содан соң:

— Желігуді қойған дұрыс.

— Түбінде бір сұмдықтың болуы айқын.

— Қазаққа желігу не керек — деген күңкіл зорая бастады.

— Сәду, сандырағыңды қой — деді бір жас жігіт.

— Мына неме не дейді?!

Шоқынғысы кеп жүрген ғой.

— Ильялар біз үшін қамалып жатқан жоқ па?

— Ешкімді қорғар жайымыз жоқ. Бала-шағамызды қырмай, бір жапырақ нан тауып берсек те жетер.

— Е, осы жұмыс бір жапырақ нан үшін емес пе?

— Үйінде шалқиып жатып алсаң, табарсың жапырақ нанды.

Тұс-тұстан айқай, керіс көбейді.

— Тоқтаңдар! — деді Сәду. Бұл арада даурығатын түк те жоқ. Қазір жұмысқа шығу керек. Жаңа Алексейлер ағылшынға тағы кетті. Жұмысшылар жұмысқа шықпайды демекші. Енді ағылшын барлығыңды да жұмыстан шығарады. Одан да тезірек барып «Алексейге ермейміз, қателестік, мұның бәрін істеп жүрген біз емес»-дейік. «Жұмысқа шығамыз, желігуді қойдық»-дейік. Өзі біліп-ақ жалақыны көбейтеді.

— Мақұл.

— Қарап жатқанмен аспаннан нан түспейді — деген айқайлар көбейді.

— Онда мен қазір барып білдірем — деді Сәду.

— Мақұл.

— Тез, тезірек.

Біраз жұмысшылар үндеместен тарай бастады. Біразы кеуделерін басып тұрған бір көмескі ауырлықтан құтылғандай, жайдарыланды. Әдепкі, қызды қорғауда қызғанмен, күндер өтіп ашу басылайын деп қайта енді көпшілікке бір түрлі қорқыныш пайда болайын деген сияқты. Сондықтан жаңағы сөзден соң кейбіреулері қуанды.

— Әй, біздің үйге соға кет, шахтыға бір барайық.

— Жұмыс істемей, зерігіп қалдық қой.

— Аш құлақтан, тыныш құлақ, бәледен құтылдық па?

— Ай, тез кел, мен күтіп отыра алмаймын.

— Бүгін күн жылы-ау.

— Ағылшын енді бізге алғыс айтады.

Сәду конторға қарай жүгірді. Жақындай бергенде су алып бара жатқан әдемі, қара торы келіншекке кездесті. Сәду кенет тоқтай қалды.

— Еркелі, денің сау ма? — деді күле түсіп.

— Шүкір.

— Тәңір алғыр, Мені ұмытып бара жатырсың-ау.

— Қойшы, өзің емес пе суып кеткен.

— Суысам жылытып алу өз қолыңда емес пе еді.

— Жүре сөйлесейік, көзге түсіп қалармыз.

Сәду ере жүрді. Аузын келіншектің құлағының түбіне таяп:

— Бүгін жолығайық — деді.

— Үйде ағам бар ғой.

— Далада жолығармыз.

Сәду конторға тұра жүгірді. Сол уақытта конторда Хокинс алақанымен столды таянып тұрып:

— Бірақ мен сендерді сыйлағанымнан істеп отырмын. Басқа болса мұны істемес едім, жақсылықты біле біліңдер — деді.

Сәду жүгіріп келе жатыр. Бірақ келіншекпен алданып тұрғанда, Алексейлер әңгімелерін бітіріп шығып та үлгерді. Бұлар есіктен шыға бергенде, Сәду бұрышқа жасырынды. Ұзағасын жүгіріп кабинет есігіне келді. Ақырын қақты.

— Есік ашылмайды — деді ашулы Хокинс.

— Тақсыр-тақсыр, мен жұмысшылар атынан келдім, біз қойдық.

— Кет, жоғал, иттер — деді қазақ тілін білмейтін Хокинс.

— Өтеген, Өтеген, барсың ба?

Бірақ Сәду тілмаштың жауабын есітпей, оның орнына ағылшындардың кейіп сөйлескен әңгімелерін естіді.

Өтеген үйінде ғой. Ол болмай бәрібір сөйлесе алмаймын. Соны шақырайын — деп ойланып Сәду жүгіріп ала жөнелді.

Шахтерлер жұмысқа келе жатыр. Бір топтың ішінде Шектібай келеді.

— Ақыры келдің ғой — деді ол.

Шахтерлер шахты аузына жақындады. Сол уақытта тілмаштың үйінен қайтып Сәду келе жатты.

— Сәду қайдан келесің?

Сәду сасулы.

— Жаңағы уәде бойынша айтқалы бара жатырмын.

— Ешқайда да бармайсың.

Сәду болар-болмас даусын шығарып:

— Уәде, уәде қайда? — деді.

— Біз талапты орындаттық.

Жұмысшылар шулай түсті.

— Сәл кешігіп қалдың! — деді Шектібай.

Сәдуді жұмысшылар қамап алды. Бірақ ол конторға қарай сырыла түсті.

— Жаныңның барында жайыңды тап! — деді. Бейсен жетіп келді.

Сәду кейіншектеп топ арасынан шығып, үйіне қарай бет алды.

Әліп тыныш жатыр. Төлеп аулына қайтпақ. Иығы салбырап, әбден қайғы басқан. Қоштасып далаға шықты. Інісіне мұңын шағып жылап жіберейін деп, есік алдында біраз тұрып, бата алмай шығып кетті. Бірақ далаға шығып арбасына мінгенде Дәмешке қарап:

— Келінжан-ай, апам қайда десе Рақметке не деймін! — деп, еңіреп қоя берді.

Келін қосыла жылады. Ат тарта жөнелді. Келіні кейін, артта қала берді.

Төлеп аулына жақындағанда алдынан жүгіріп жеті жасар баласы Рақмет шықты. Баланың екі көзі тостағандай, әдемі-ақ, Күләндадан аумаған.

— Күләнда қайда? — деді Рақмет.

Төлеп жауап та берген жоқ. Тек бар даусымен айқай салып жылап жіберді. Ауылдың иттері үріп, әрбір үйден әйелдер шығып, таң қалып түсіне алмай, Төлепке қарап қапты. Долы байдың бәйбішесі есіктің алдына шығып:

— Немене, әкең бүгін өлді ме? Үніңді өшір, қара басыңа келгір! — деді айқайлап.

Арада екі жыл өткеннен кейін, қозы бағып жүрген тоғыз жасар Рақмет Долы бай өлгенше сабады. Ашуға шыдай алмай, жас бала түнде үйден шығып, далаға қаңғырып кеткен. Міне, сол кеткеннен Рақмет біржола жоқ болды. Сөйтіп, Төлеп қызынан да Рақметтен де айрылып, кемпірі, үш жасар Сағадаты үшеуі-ақ қалды.