Әңгімелер ✍️

Қазақстанның жазушысы, «Невада-Семей» қозғалысының бастамашысы және жетекшісі Олжас Сүлейменов «Вечерний Алматы» газетіне берген сұхбатында Алматы қаласын бұрынғы атауы – Алма-Ата қайтаруды ұсынды, деп хабарлайды KAZAKHSTAN TODAY.

Олжас Сүлейменов «оңтүстік астанада ғана емес, көшелер мен алаңдардың кейбір атауларын әдеттегі орындарына қайтару керек, сонымен қатар Алматының атын беру керек» деп жақтайды. Оның пікірінше, «бұл біздің қалаға дыбыспен де, мағынамен де сәйкес келеді».

1992 жылдан бастап Қазақстанда көшелердің, ауылдардың және кейбір қалалардың атауы жүйелі түрде өзгертілді. Бұл тарихи, әділ және дұрыс процесс. Алматы, еркек жыныстың бұл өшпес атауы 1993 жылы егеменді Қазақстанның бірінші конституциясында бекітілді. Бұған дейін дефисі бар атау – Алма-Ата жиі қолданылған.

Әкімшілік-экономикалық орталық ретінде Алматы шамамен Х ғасырда қалыптасты, - деп сендірді академик-археолог Карл Байпақов, қаланың атын атап: «дәл Алма-Ата емес, Алматы». - Қазіргі Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Әскери институтының аумағынан археологтар үлкен қаланың қалдықтарын, ал құрылыс жұмыстары кезінде ғимараттардың қалдықтары мен көптеген қызықты заттарды тапты.

Мысалы, ұстаның шеберханасы мен осында жасалған балталар, керамика, оны тек ірі қолөнер орталықтарында ғана жасауға болады. Ең маңызды артефакт - бұл қалада болған ірі монета сарайы. Ақшада әдетте монетаның аты мен егемендіктің аты -жөні көрсетілді, олардың атынан соғылған. Табылған жиырма монетада олардың 1271-1272 жылдары Алматы қаласында соғылғандығы араб тілінде жазылған. Яғни, XIII ғасырда қала қазіргідей атау алған.

1921 жылы республиканың халық комиссарларының төрағасы Ораз Жандосовтың бастамасымен Верныйдың аты Алма-Ата болды. Ал тәуелсіздік алғаннан кейін ғана егемен Қазақстанның бірінші астанасы қазақ тілінің грамматикасына сәйкес келетін өзінің шын аты - Алматыға қайта оралды.

Бұл сөздің көне түркі тамыры бар. «Алма» - «алма», «т» немесе «ты» буыны - орналасуы, өсімдіктер әлемі, фаунасы, тұрғындардың кәсібі бойынша ерекшеленетін елді мекендердің атауларына берілетін жұрнақ.

Қазақ топонимикасында «т» және «ты» жұрнақтары бар ондаған терминдер бар: курт, қамысты, ендірді, шідерті және т.б. Айтпақшы, әр түрлі елді мекендердің атауында бірдей жұрнақтың болуы көптеген тілдерде кездеседі. Ресейде, мысалы, Пирогово, Камышово, Горцево. Молдовада - Теленешти, Корнешти, Моңғолияда - Бургасты, Хандыгайты, Дерсты және мұндай мысалдар өте көп.

Сонымен, «алматы» сөзі қазақ тілінен аударғанда «алма» дегенді білдіреді (алма - «алма», «ты» - бұл белгіні білдіретін сын есімнің көрсеткіші). Сондықтан Алматыны алма ағаштары өсетін жер деп аударуға болады. Шынында да, Алматы маңында реликті алма тоғайлары аман қалды.

«Алма-Ата» - бұл қазақша атау емес, ол қазақ тілінің сөзжасам ережелеріне сәйкес келмейді. Бұл «алматы» сөзінің бұрмаланған қолданылуы. Қала атауын «алманың атасы» деп аудару әрекеті – бұл халықтық этимологияның жемісі.

Біздің ойымызша, ел тәуелсіздігінің 30 жылдығына санаулы айлар қалғанда, Қазақстан мен Алматыны дамытудың аса маңызды міндеттерін шешіп, іске асыру қажет.