Әңгімелер ✍️

Ұлыс күні қарсаңында елдің салты мен дәстүріне тән игі істерді жүзеге асыру о бастағы әдетіміз еді. Оқып, білуімізше бұл кезең, яғни, күн мен түн теңеліп, тіршілік атаулы түрлене бастаған қасиетті шақ - бұлақ көзін ашу, көше, ауланы, үйді тазалау, тал егу, араздасқан адамдардың татуласуы, жетім мен жесірге қолұшын беру сынды елдік игіліктерден, ақ тілектерден бастау алуы тиіс еді.

Ал, қазір басқаша. Наурыз десе, киіз үй құрып, көже ішіп, бауырсақ жейтін, сосын, балабақшадан бастап, әр сынып, әр мектеп, ауыл, аудан, қалаларда жаппай баланы бесікке салу, тұсау кесу, келіннің беташарын жасау секілді дәстүрлерді көрсету ісі үйреншікті ғадетке айналды. Айналғанда да, соның бәрі «асқа у қосып бергендей», өтірік, жасанды қалпында жүзеге асырылып келеді.

Ол бір, екінші мәселе – балабақшалардан бастап, барлық оқу орындарында, тіпті мекеме, кәсіпорындарда «Қыз сынын» өткізу деген «дәстүр» де үйреншікті салтқа айналды. Жыл сайын қайталана беретін сол сындардың қыздарға қоятын талабы да, сценарийлері де осыдан он-он бес жылғы қалпынан өзгерген жоқ. «Бір қызымнан бір қызым сорақы» демекші, ең сорақысы - балабақшадағы әлі оңы мен солын айыра алмайтын сәби қыз балалардың арасында ұйымдастырылатын «Кішкентай арулар» немесе мысық құсатып «Кішкентай мисс» (miss ағылшынша ару) деп аталатын байқау болып тұр. «Кішкентай» және «арулар»... Парадокс!

О заман да, бұ заман қазақта «кішкентай ару» деген сөз тіркесі бар ма еді? Ол, әлде, ергежейлілер еліндегі бикештер яки, арулар ма? Қазақ ару қыз, бойжеткен деп жасы 16-17-ден жоғары қыздарды айтпаушы ма еді?! Ал енді, мынаған қараңыз, сол «Кішкентай арулар» өздерін таныстырудан бастап, кей жерлерде тіпті баланы бесікке салуды да көрсетеді.

Сосын көбі белін жалаңаштап, қайсыбір ел бикештерінің еркектің көзін арбайтын «мықын биін» билейді. Кішкентай болғандықтан ол бала әлі музыка аспабын еркін меңгеріп, ойнай алмайды, көбінің ән салуға да еп-икемі жоқ. Ең оңайы, «сиқырлы» музыкамен жартылай жалаңаштанып «мықын биін» билеп шығады. Оған ата-ана да, балабақшадағы тәтейлері де қол шапалақтап мәз. Сонда сәбиге нені үйретіп, нені өнеге тұтып жүрміз?!

Сонау сексенінші жылдардың аяғындағы өліара уақытта ұлттық салт-дәстүрлердің жоғалған, шашылғандарын жинау, ұлықтау мақсатында барлық мектептерге, ұмытпасақ, «Атамұра» атты тәрбиелік іс - шараларды жүзеге асыруға пәрмен берілді.

Бұл «науқанда» кейбір мектептерде сахнаға жартылай керегені айналдыра қойып, оған оюлы «бітпес», сырмақты жаба салып, бастауыш сыныптарға «Беташар», «Бесікке салу», «Тұсау кесер» дәстүрлері көрсетіліп, жоғары сыныптарға керісінше, «Хан талапай» атты ойын көрсету сынды оқушының жасы мен түсінігіне сәйкес келмейтін іс-шаралар жаппай қолға алынды. Парадокс! Одан кейін Наурыз мейрамы десе, тағы сол бесікке салу мен тұсау кесерді жаппай көрсететін «салт» қалыптасты.

Қызық, бір жағынан күлкілі! Бұл істер тіпті, кеңестік кезеңде де әр қазақтың үйінде жасалып келген отбасылық шаралар емес пе еді?! Сол жылдарда балабақша мен бастауыш сыныптағы кішкене қыз балалардың басына «ұлттық киіміміз» деп, тіпті ақ капронын төгілтіп, сәукеле (ұзатылатын қалыңдықтың бас қиімі) кигізіп, ел алдына шығарғанын да көз көрді. Парадокс! 

Шерхан Мұртаза: «Рухани әлемі кең, рухы биік ел - қайсар ел. Ондай елді ешкім жеңе алмайды. Рухы сынған, рухани жүдеген елді жеңу де – жеңіл» депті бір жазбасында. Алып, қосары жоқ, философиялық мағынасы терең сөз. Осыны еске алсақ, біз жас ұрпаққа қандай дәрежеде ұлттық рухани тәрбие беріп келеміз?

Әңгіме ауаны Наурыздан басталды ғой, сонда Наурыз мейрамы дегеніңіз ұлттық салт-дәстүрдің отбасылық көріністерін жасанды көрсету ме? Ой жүгіртіп қарасаңыз, кеңестік кезеңдегі салты, дәстүрі, тілі жұтылып кете жаздаған немесе сонау алпауыт елдердегі ұлттар мен ұлыстардың қайсысы ұлық мерекелерінде отбасылық іс-шараларын көрсетіп жүр?  Бұл, өте күлкілі, тіпті өзіңді өзің мазақ ету емес пе?! Басқаша айтқанда, бұл – тек орыстанған, бодандық психологиядағы «қара» қазақтарға тән құбылыс.

Тұсау кесу, бесікке салу сынды ұлттық шаралардың тәрбиелік мәнін жоққа шығармаймыз, бұл ел ішінде ұмытылған да жоқ. Сонда, «Қыз сыны», «Әже сыны», «Кішкентай арулар» (!) сынында осыларды жыл сайын қайта-қайта қайталап көрсеткендегі көзделген мақсат не? Мұндай шараларды ұйымдастырып, ала шапқын болып жүрген мамандардың не ойлағандары бар?  Түсініксіз.

Ал, осы қаптаған мағынасыз дырду «сындардың» орнына балабақшалар мен мектеп, барлық оқу орындарында, мекемелерде Ұлыс мейрамның қарсаңында неге дәстүрлі өнер дәріптелмеске? Әр мекеме, ұжым, кәсіпорында еңбек ететіндердің арасында өнерлі адамдар баршылық. Солардың басын қосып, мерекелік кеш өткізіп, балабақша, мектеп ата-аналары да ұжымдасып, балалар үшін неге концерт қоймасқа?

Дәстүрлі ән, терме айтатын, күй тартатын өнер адамдарымен кездесу ұйымдастырып, еліміздің ұлттық өнері жайлы неге мәдени шара өткізбеске?

Наурыз дегеніңіз – салт-дәстүр көрсететін мереке емес, қайталап айтайық, Наурызда келетін Ұлыс күн – күн мен түннің теңелген уағы, тіршілікке жан бітіп, ақ тілек тілейтін кезең, ол – астрономиялық тұрғыдан бағаланатын, ешбір мерекеге, қаңтарда келетін жаңа жылға ұқсамайтын қасиетті күн.

Әрине, мереке болған соң, оны ән-жыр, думанмен өткізу де керек. Бірақ, сол концерттік думандар ұлттық өнерді дәріптеуден, жас жеткіншектерге тәрбиелік мәні зор болатын іс-шаралардан басталуы тиіс.

Балабақшалардағы бүлдіршін қыз балаларды «Кішкентай арулар» сынына қатыстырып, масқарапаз жасамай-ақ, оларға шаш тарау, өру, күту, түйме тігу, кесте тоқу, ер балалар арасында асық ойнатып, ұлттық қол өнеріне баулып, міне, осы секілді жастарына лайық іс-шаралардан жарыс, байқау ұйымдастырып, оның өзін ұлттық музыкамен көркемдесе, тәрбие дегеніңіз сол болмақ!

Қазақ үшін тәрбие басы – дастарханнан басталады. Сондықтан ұлттық тағамдар әзірлеп, оның қасиетін түсіндіріп, тілек айтқызып, бата бергізіп, малдың мүшелерін таныстырып, табақ тартылып, ет туралғанда балаларға таратылатын қойдың құлағы, тіл, таңдайдың мәнісін ұғындырып отырса, бұл да бала үшін мәністі тәрбие болар еді.

Қазақ: «Ақыл да анадан дариды, дана да әйелден туады» деп тегін айтпаса керек-ті. Ендеше, балабақша, мектептегі тәрбиеші, мұғалималар, аналар кішкене қызды жалт-жұлт етіп киіндіріп, үлкен әйелдер, бойжеткендерге ұқсатып, қоқитып шаш үлгісін жасап, жалаңаштандырып билетпей, ең алдымен осыларға көңіл бөлсе, ұлттық тәрбие бастауы дегеніңіз осы емес пе?!

1 қаңтар  - жаңа жыл қарсаңында мемлекеттік тілдегі балабақшаларда болған едік. Бір қызығы (қызық емес, масқарасы) кіре беріске «Жана жылынызбен» деп сақау тілмен жазып қойыпты. Сосын бет-ауызы қып-қызыл Аяз ата мен сары шашты Қарша қыз өнер көрсетіп жүрді. Кенет ортаға орыс ертегілеріндегі Жалмауыз кемпір мен қорбаңдаған аю шыға 3-4 жастағы сәбилер жылап, бір-біріне тығылды.

Сол бақшаларда «ң»-ды айта алмайтын тәтелер балаларға шала қазақшаланған орыс ертегілерін қойып берді. Бастан-аяқ кеңестік кезеңнен құлаққа сіңісті болған музыкалар ойналды. Түк түсінбеген бүлдіршін ұл мен қыз аң-таң болып бәріне қарады да отырды. Қойыртпақ ертегі мәнісін олар түгілі, ересектер де түсініп жарытқан жоқ. Не орыс емес, не қазақ емес, шалдыр-шұлдыр тілде, орыс тілінің екпінімен шарқылдай сөйлейтін тәтелерден тілі жаңа шығып, есі енді кіріп келе жатқан балдырған не түсінсін?! Керісінше, үйде ана тілінде, қазақы болмыспен  тәрбиеленіп, балабақша есігін ашқан бала әрі кетсе 2-3 айда орыс тілінде жап-жатық сөйлеп шыға келеді.

Мұндай мысалдар айта берсек, жетіп артылады. Әрине, бұған ата-аналар да наразы. Әзірге, жаңа жыл осылай қойыртпақ күйде, Ұлыстың ұлы мерекесі жасанды түрде «ұйымдастырылып» келеді... Өкінішті-ақ! Осыларды көріп өсіп келе жатқан баланың алды қазір ат жалын тартып мінді, қыз бойжетті. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» дейді. Олар нені ілер екен?

Қалай болғанда да қадым заманнан бері атадан балаға мирас болып келе жатқан зәузаттық таным һәм көзқарас, рухани құндылықтан ажырамасақ екен.

...Айтайық дегеніміз осы еді.