Әңгімелер ✍️

Шоқан Уәлиханов-ұлт руханияты мен ғылымының жарқын жұлдызы

2025 жылы Қазақ халқының ұлы ұлы, ғалым, саяхатшы, ағартушы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың туғанына 190 жыл толды. Шоқан-өз заманының ең білімді, көреген және жаңашыл тұлғаларының бірі. Ол өзінің таланты мен еңбекқорлығының арқасында ғылым мен өнердің әртүрлі салаларында өз ізін қалдырған ғалым ретінде танылды.

Шоқанның ғылымға деген ынтасы ерте жастан қалыптасты. Әкесі Шыңғыс сұлтанның тәрбиесі мен қолдауының арқасында жас бала жеті жасында елдер арасындағы Забур мен аңыздарды сипаттауға үйретілген. Сол кезеңде ол "Қозы Көрпеш – Баян Сұлу", "Әли Көкше" әндерінің бірнеше нұсқасын жазып, кейін Омбыда оқып жүрген кезінде мұғалімі Н. Ф.Костылецкийге тапсырғаны белгілі. Бұл қазақ фольклорын жазбаша түрде сақтаудың алғашқы қадамдарының бірі болды. Шыңғыс сұлтанның шақыруымен ауылға жыршылар мен ақындар жиі келіп, бала-әкесімен бірге ел туралы аңыздар жазды. Бұл еңбектер Шоқанның зерттеу жолының негізін қалады.

Белгілі академик Әлкей Марғұлан Шоқанның әсіресе тіл үйренуге қабілетті екенін атап өтті. Сол дәуірдің дәстүрі бойынша сұлтандар әулетінің балалары бірнеше тілді білуге міндетті болды. Шоқан сонымен қатар бала кезінде араб, парсы, ұйғыр тілдерін оқыды, содан кейін шығыстың бай әдебиетін зерттеуге ден қойды. Ал жазушы Ғабит Мүсірепов 1985 жылы:" Шоқанның таланты соншалықты терең, оның ойлауы үлкен биіктерге ұмтылады"деп бағалады.

Шоқанның алғашқы ғылыми еңбектері жас кезінен бастап жарық көрді. Небәрі жиырма жасында ол" Көкетай Хан аса"," Манас жыры"," Ыстықкөл сапарының күнделігі"," қырғыздар туралы жазба"," Қытай империясының батыс өлкесі және құлжа"сияқты зерттеулер жазды. Бұл еңбектер Орта Азия халықтарының тұрмысын, этнографиясын, құқықтануын және мәдениетін жан-жақты сипаттайтын ғылыми мұра болып табылады.

1856 жылғы Құлжа саяхатының күнделігі-Шоқанның ең көркем және ғылыми құнды шығармаларының бірі. Онда қытай империясының батыс аймақтарында өмір сүрген түрлі этностардың – ұйғыр, сибо, Солон, қалмақ халықтарының тұрмысы, дәстүрлері ең әсерлі тілде сипатталған. Ғалым көргендерін жазбаша түрде ғана емес, сурет арқылы да жеткізді. Оның топографиялық карталары мен сызбалары дәлдігі мен әсемдігімен ерекшеленеді.

Шоқан-тарихшы және этнограф қана емес, сонымен қатар суретші және саяхатшы. Оның" мәңгілік төре"," Боранбай манап"," Потанин"," Қытай мырзаларын қабылдау" сияқты портреттері қазақ бейнелеу өнерінің алғашқы үлгілерінің бірі болып табылады. Ал" жат " картинасында Шоқан қарапайым адамдардың өмірін, әлеуметтік теңсіздікті шынайы бейнелеп, гуманистік көзқарас танытты. Бұл шығарма оның терең ойлы, көпшіл, әділ адам болғанын көрсетеді.

1859 жылы Шоқан Санкт-Петербургке сапар шегіп, сол кездегі көрнекті ғалымдар мен қоғам қайраткерлері арасында ерекше құрметке ие болды. Оның ақсүйектер мәдениеті мен білімнің кең көкжиегі бүкіл зиялы қауымды таң қалдырды. Белгілі ғалымдар П.И. Небольсин, Л.Н. Плотников, г. н. Потанин, ф. м. Достоевский Шоқанды жоғары бағалап, өмір бойы онымен тығыз байланыста болды. Достоевскийдің хаттарында Шоқанға деген терең құрмет пен сүйіспеншілік айқын көрінеді.

Ғалымның Қашқарияға жасаған экспедициясы әлемдік ғылымда үлкен жаңалық болды. Ол осы сапардан сирек қолжазбалар мен тарихи артефактілерді, геологиялық үлгілер мен гербарияларды алып келді және еуропалық ғылымға бұрын белгісіз болған аймақ туралы нақты мәліметтер берді. Нәтижесінде Шоқан есімі Халықаралық географиялық қоғамдарда танылып, Шығыс пен Батыс арасындағы байланыстырушы ғалым ретінде танылды.

Шоқанның шығармашылық мұрасының тағы бір аспектісі-оның пейзаждарды бейнелеуге деген сезімталдығы. Ол 1856 жылы салған саты асуындағы Ыстықкөл-қазақ бейнелеу өнерінің баға жетпес туындысы. Суретші асудың биік нүктесінде тұрып, қарлы шыңдардың арасында ашылатын таңғажайып табиғатты акварельмен бояды. Бұл Шоқанның эстетикалық талғамының, оның табиғатқа деген сүйіспеншілігінің дәлелі.

Академик Әлкей Марғұлан, Шоқантанудың негізін қалаушы, сондай-ақ М.Әуезов, қ. Сәтбаев, Е. Бекмаханов, Ғ. Мүсірепов сияқты зиялы қауым өкілдері ғалымның мұрасын тереңдетіп зерттеудің маңыздылығын бірнеше рет атап өтті. Алайда, бүгінде Уәлихановтың кейбір жұмыстары әлі толық зерттелмеген. Сондықтан ЖОО-да "Шоқантану"пәнін жүйелі түрде енгізу-уақыт талабы.

2025 жылы ғалымның 190 жылдығына орай халықаралық конференциялар, "Шоқан оқулары", ғылыми байқаулар мен көрмелер ұйымдастыру жоспарлануда. Сондай-ақ, Жетісу облысының орталығы Талдықорғанда Шоқанға ескерткіш орнату ұсынылады. Бұл шаралар жас ұрпақтың ғылымға, өнерге және ұлттық руханиятқа деген құрметін арттыратыны сөзсіз.

Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев атап өткендей, ел дамуының негізі адал еңбек және ұлттық құндылықтар жүйесі болып табылады. Шоқан Уәлихановтың өмірі мен еңбегі-осы құндылықтардың нақты көрінісі. Ол әлемге өз халқының мәдениетін таныстырып, қазақ жастары үшін білім мен ғылымның Мәңгілік шамшырағына айналды.

Шоқан мұрасы-ұлт рухының айнасы. Оның жазбаларында кез-келген өтініш беруші өзіне қажетті білім мен Шабыт табады. Сондықтан Шоқан Уәлихановтың есімі мен ілімі ғасырлар бойы қазақ халқының мақтанышы болып қала береді.